Το υστερομινωικό νεκροταφείο των Αρμένων εδώ και δεκαετίες αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα της Κρήτης, καθώς η έρευνα του αρχαιολόγου Γιάννη Τζεδάκι αποκάλυψε 232 τάφους και 1000 σκελετούς. Η έρευνά του συνεχίζεται σήμερα μαζί με τη συνεργάτιδά του αρχαιολόγο Βίκη Κολυβάκη και μαζί επιχειρούν να αποκαλύψουν το ακριβές σημείο, στο οποίο βρισκόταν ο οικισμός, που φιλοξένησε από το 1400 ώς το 1200 π.Χ. το σημαντικό αυτό κέντρο.
Η έρευνα του κ. Τζεδάκι και της κας Κολυβάκη ξεκίνησε ήδη από το 1995 και ουσιαστικά αποκάλυψε, όπως ανέφεραν οι αρχαιολόγοι κατά τη διάρκεια του αρχαιολογικού συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο, δύο ουσιαστικά σημεία, στην περιοχή του Καστέλλου. Εκτιμάται ότι ο οικισμός βρίσκεται στον σημερινό οικιστικό ιστό του Καστέλλου και λίγο έξω από αυτόν βρίσκονταν αγροικίες. Σύμφωνα, δε, με τις εκτιμήσεις, με βάση τις επιγραφές που βρέθηκαν στην Κνωσό, το μεγάλο μινωικό κέντρο, πιθανολογείται ότι η πόλη ήταν εκείνη που αναγράφεται ως «da-22-to», όνομα που δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Ο λόγος των εκτιμήσεων είναι γιατί εκεί έχουν βρεθεί αμφορείς με γραμμική Β’, γλώσσα που έχει εμφανιστεί στους Αρμένους, σε αντίθεση με άλλο σημείο, το Χαμαλεύρι, που θεωρείται ότι είναι η πόλη «ku-ta-to».
Όλα αυτά τα παρουσίασαν οι κ.κ. Τζεδάκις και Κολυβάκη στο συνέδριο, προκαλώντας το ενδιαφέρον των συναδέλφων τους και όχι μόνο.
Ο κ. Τζεδάκις μιλώντας στους δημοσιογράφους ανέφερε: «Για την πόλη άρχισε επιφανειακή έρευνα το 1995. Παραδοσιακή έρευνα, δηλαδή περπατάω, μαζεύω, αξιολογώ. Αυτό είναι το παλιό μοντέλο. Το καινούριο μοντέλο είναι ηλεκτρομαγνητική. Έγινε και αυτό και εντοπίστηκε τελικά ότι η πόλη είναι στον Κάστελλο. Και έχουμε κάνει δύο δοκιμαστικές έρευνες, μία εκτός του πολεοδομικού ιστού του σημερινού χωριού και φαίνεται ότι εκεί ήταν η σειρά των αγροικιών. Έχουμε σκάψει σχεδόν μία αγροικία. Και μετά στον πολεοδομικό ιστό του σημερινού χωριού, που πιθανότατα ήταν και ο ιστός της μινωικής πόλης, με ένα ερωτηματικό. Έχουμε σκάψει τμήμα ενός σπιτιού. Άρα έχουμε την πόλη στο λοφάκι, το νεκροταφείο σε απόσταση 500 μέτρα».
Ο ίδιος εξήγησε τους λόγους για τους οποίους εκτιμάται ότι υπήρξε εγκατάσταση στο συγκεκριμένο σημείο, για να υπάρξει έλεγχος του εμπορικού άξονα, όπως είπε: «Οι άνθρωποι ήρθαν εκεί για έναν απλό λόγο. Ελέγχανε τον άξονα βορρά – νότου, τη διακίνηση των προϊόντων. Δηλαδή έπρεπε να ελέγχουν για να μπορούν να στέλνουν και τους φόρους, γιατί υπήρχε φορολογία από τότε, η οποία ήταν το προϊόν. Έτσι, ένα τμήμα του προϊόντος πήγαινε στον άρχοντα, όχι του χωριού, αλλά της μεγάλης μινωικής πόλης. Ας πούμε ήταν η Κνωσός. Η Κνωσός είχε εκπροσώπους της, οι οποίοι έμεναν εκεί, ελέγχανε τα εμπορεύματα, πέρνανε το ποσοστό και το στέλνανε.
Τα εμπορεύματα είναι ορυκτά για να γίνουν ημιπολύτιμοι λίθοι, είναι χαλκός που έρχεται από τους Καλούς Λιμένες, είναι τα αγροτικά, τα κτηνοτροφικά, το μαλλί.
Ήταν στον άξονα, γιατί αν δείτε σήμερα τον χάρτη έχει δύο δρόμους. Ο ένας είναι του Αγίου Βασιλείου και ο άλλος του Αμαρίου. Από την πλευρά του Αμαρίου έχουμε πάλι τα ίδια, αλλά σε πρωιμότερη φάση. Φαίνεται ότι στην υστερομινωική αλλάζει το δρομολόγιο και έτσι έχουμε εκεί που είναι το παλιό ΚΤΕΟ, υπάρχει μία άλλη εγκατάσταση που είναι 150 χρόνια πρωιμότερη. Αυτή εγκαταλείφθηκε και ανέβηκαν προς τα πάνω και ήρθαν προς τους Αρμένους».
ΤΙ ΕΧΕΙ ΕΝΤΟΠΙΣΤΕΙ ΣΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ
Οι δύο αρχαιολόγοι ανέφεραν στο συνέδριο ότι «η ανασκαφή στην περιοχή του Καστέλου ξεκίνησε το 2007, στη θέση «Λέσκα», νοτιο-δυτικά της Νεκρόπολης, όπου ανασκάφτηκε τετράγωνο δωμάτιο διαστ.4Χ4μ του οποίου οι τοίχοι ήταν εμφανείς. Το δάπεδο και τμήμα των τοίχων εσωτερικά καλυπτόταν με κονίαμα και συλλέχθηκε κεραμεική νεωτέρων χρόνων.
Νοτιο-δυτικά του γεωτεμαχίου αγροτικός δρόμος που έχει διανοιχθεί παρουσιάζει πληθώρα μινωϊκών οστράκων στην παρειά του και δοκιμαστική τομή που ακολούθησε απέδωσε μεγάλη ποσότητα ΥΜ κεραμεικής.
Ταυτόχρονα, στη γύρω περιοχή κάποιες από τις αποκατεστημένες παραδοσιακές κατοικίες χρησιμοποιούν οικοδομικό υλικό της Μινωικής περιόδου στο κατώτερο σημείο τους. Αυτό είναι έκδηλο και στο μονοπάτι που συνδέει τις προαναφερθείσες τομές με σύγχρονο οικισμό.
Η ανασκαφή στον Κάστελλο επικεντρώθηκε σε δύο θέσεις: στη θέση «Αρμιά» και στη θέση «Μελισσόκηπος» και διήρκησε από το 2007-2011».
Δίνοντας αναλυτικά τα χαρακτηριστικά των ευρημάτων στην πόλη, αναφέρουν οι αρχαιολόγοι ότι «η παραπάνω αναφορά στην ανασκαφή της μινωικής πόλης δείχνει από την αρχιτεκτονική και τα ευρήματά της τη σχέση που είχε με τη Νεκρόπολη.
Οι Μινωίτες χρησιμοποιούν το γεωλογικό ασβεστολιθικό υπόβαθρο το οποίο είναι εύκολο στην κατεργασία: από τη λάξευση των τάφων και την κοπή των λίθων είτε αυτοί πρόκειται για πλάκες εισόδου των τάφων ή τα ταφικά σήματά τους είτε η επεξεργασία λίθων για τους τοίχους κατοικιών. Ακόμα και στη θέση «Αρμιά», όπου το γεωλογικό υπόβαθρο είναι φυλλιτικό-χαλαζιακό, αυτοί χρησιμοποιούν ως πρώτη ύλη τον ασβεστόλιθο με συνδετικό υλικό το κοκκινόχωμα του υπεδάφους.
Από τη μελέτη της κεραμικής της πόλης που άρχισε το 2014 είναι προφανές ότι αυτή αποτελεί προϊόν του τοπικού εργαστηρίου με ήδη εντοπισμένες πηγές του πηλού και με περιορισμένη τυπολογία: χρηστική κεραμεική που έχει αποκαλυφθεί και στους δρόμους των τάφων.
Έντονη είναι η παρουσία οστράκων του πιο κοινού σχήματος του τοπικού εργαστηρίου, του αλαβαστροειδούς καθώς και άωτων κωνικών κυπέλλων. Αξίζει να σημειωθούν μερικά σφραγίσματα με σύμβολα που παραπέμπουν σε φυτικό διάκοσμο είτε σε γραφή, αλλά χρήζουν περαιτέρω έρευνας στο μέλλον.
Οστά ζώων έχουν περισυλλεγεί σε μεγάλη ποσότητα, ενώ λιγοστά έχουν βρεθεί στη Νεκρόπολη.
Οι χρωστικές ουσίες που βρέθηκαν στη θέση «Μελισσόκηπος» και ο πιθανός εργαστηριακός χώρος επεξεργασίας τους είναι σημαντικός για την πόλη και τη Νεκρόπολη. Χρησιμοποιούνται για τη διακόσμηση της κεραμικής και των λαρνάκων και προέρχονται από ορυκτά οι πηγές των οποίων έχουν βρεθεί πλησίον ή στην ευρύτερη περιοχή. Σημειώνονται οι πηγές του χαλαζία και ασβεστίτη στην περιοχή του Καστέλου, αιματίτη, λεμονίτη, μολύβδου και θειούχων στο Άνω Βαλσαμόνερο τα οποία με την κατάλληλη κατεργασία αποδίδουν χρώματα αναλλοίωτα στην πάροδο των αιώνων».
Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Καταλήγουν, δε, σημειώνοντας: «Σε μία περιοχή όπου τις προηγούμενες χρονικές περιόδους δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής κατοίκηση, ξαφνικά την ΥΜΙΙΙ περίοδο υπάρχει μια μεγάλη εγκατάσταση, αφού υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις στον άξονα βορρά-νότου. Ήδη από τη ΜΜ περίοδο η περιοχή «προστατεύεται» από τα ιερά κορυφής του Βρύσινα του Κάτω Βαλσαμόνερο και των Ατσιπάδων-χωρίς να έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ΥΜ κατοίκηση.
Η Μινωική πόλη στον Κάστελλο με τη συνολική προστασία, αλλά και εποπτεία του ευρύτερου χώρου και η μεγαλειώδης Νεκρόπολη σε θέση που επέτρεπαν οι γεωλογικοί παράγονες ενισχύει τον έλεγχο του οδικού άξονα βορρά-νότου. Η διακίνηση αγαθών (αγροτικά, κτηνοτροφικά) και πρώτων υλών από και προς τα επίνεια που βρίσκονται στην ακτογραμμή του Γερανίου-Κουμπέ μέσω της κοιλάδας του Αγ. Βασιλείου προς τον νότο.
Ο άξονας που συνδέει τον βορρά –νότο μέσω της ΥΜΙΙΙ εγκατάστασης των Αρμένων τη Μινωική περίοδο χαρακτηρίζεται από πληθώρα κοιτασμάτων πρώτων υλών: η διαδρομή νότια αποκαλύπτει οφιολίτες (σερπεντίτης, στεατίτης) στο Σπήλι, ίασπη στην Κρύα Βρύση, μαγγάνιο στους Μέλαμπες, Χαλκό στους Καλούς Λιμένες. Υλικά που με μικρή απώλεια σε χρόνο και κόπο χρησιμοποιούνται αφενός ως ημιπολύτιμοι λίθοι για τα κτερίσματα των νεκρών και αφετέρου ως όπλα, εργαλεία και κοσμήματα τα οποία σε πληθώρα εμφανίζονται στη Νεκρόπολη.
Τα τοπωνύμια ku-ta-to και da-22-to που εμφανίζονται σε σειρά πινακίδων γραμμικής Β της Κνωσού τοποθετούνται από τους μελετητές στο βόρειο τμήμα του νομού. Η παρουσία γραφής σε ευρήματα τόσο στη Νεκρόπολη όσο και στην Ελευσίνα και η εντατική διακίνηση πρώτων υλών, όπως ήδη σημειώθηκε, που πιστοποιείται και από την ανάγνωση των πινακίδων, μας οδηγεί στην παραδοχή ότι η πόλη αυτή είναι η μινωική da-22-to, με τα μέχρι στιγμής δεδομένα».
