«Εκκλησιαστικά μελοποιήματα Παύλου Βλαστού» είναι ο τίτλος λαμπρού έργου το οποίο λήγοντος του 2014 έθεσαν σε κυκλοφορία η Ιερά Μητρόπολις Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου και το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης. Η επίσημη παρουσίασή του έγινε στις 10 Δεκεμβρίου στο Ρέθυμνο. Πρόκειται για επετειακή έκδοση αποτελούμενη από μικρού σχήματος κασετίνα που περιέχει ψηφιακό δίσκο και βιβλιάριο 31 σελίδων.
Η πρώτη σκέψη, βιαστική και επομένως εσφαλμένη, είναι ότι το έργο αυτό δεν απευθύνεται στο ευρύ κοινό, αλλά σε μικρό κύκλο ανθρώπων, εκείνων δηλαδή που ασχολούνται με τη βυζαντινή μουσική και μάλιστα με την Ψαλτική τέχνη. Πολύ σύντομα όμως διαπιστώνεται πως, εκτός από το ότι δίνει το έναυσμα για σκέψεις γύρω από θέματα του παρόντος, το συγκεκριμένο έργο είναι μεγάλης αξίας και σημασίας και για το περιεχόμενό του καθαυτό και για την απόφαση των δημιουργών του να φέρουν στο φως της δημοσιότητας και να καταστήσουν κτήμα κοινό ένα μικρό θησαυρό του πολιτισμού μας.
Ο θησαυρός αυτός έχει την καταγωγή του σε μια από τις πιο φωτεινές σελίδες του βυζαντινού ελληνισμού, στην εκκλησιαστική (ή βυζαντινή όπως συνήθως αναφέρεται) μουσική. Συνδέεται όμως και με πρόσωπα τα οποία σημάδεψαν με το έργο τους αυτήν τη μουσική και για τα οποία θα γίνει λόγος στη συνέχεια.
Αφορμή για την έκδοση υπήρξε το ότι το 2014 συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από ένα γεγονός που σημάδεψε την πορεία της βυζαντινής μουσικής και της Ψαλτικής τέχνης. Το 1814 τρεις σπουδαίοι εκκλησιαστικοί μουσικοί της εποχής, ο εκ Μαδύτου της Ανατολικής Θράκης Αρχιμανδρίτης Χρύσανθος, μετέπειτα Μητροπολίτης Δυρραχίου και εν συνεχεία Προύσσης, ο Γρηγόριος ο Πρωτοψάλτης και ο Χουρμούζιος ο Σκευοφύλαξ, οι «Τρεις Διδάσκαλοι» όπως αποκαλούνται από τότε, επινόησαν τη «Νέα Μέθοδο» σημειογραφίας της βυζαντινής μουσικής για αντικατάσταση της στενογραφικής παλαιάς, η οποία ήταν και πολύ δύσκολη στην εφαρμογή της. Παράλληλα, φρόντισαν να εξηγήσουν και να μεταγράψουν μελωδίες της εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης βάζοντας έτσι τα θεμέλια για την περαιτέρω πορεία της Ψαλτικής.
Από την πρώτη στιγμή το Οικουμενικό Πατριαρχείο περιέβαλε με το κύρος του τη «Νέα Μέθοδο», για την προώθηση, διάδοση και εφαρμογή της οποίας εξέδωσε σχετική εγκύκλιο. Ήταν επόμενο να γίνει γνωστή και στην Κρήτη, από την οποία ονομαστοί πρωτοψάλτες, όπως ο Γεώργιος ο Κρης και ο Κωνσταντίνος Ψαρουδάκης, φρόντισαν να τη διδαχθούν από τους ίδιους τους δημιουργούς της. Από τον Κ. Ψαρουδάκη διδάχτηκε τη «Νέα Μέθοδο» και ο Παύλος Βλαστός.
Ο Παύλος Βλαστός (1836-1926), ο οποίος καταγόταν από το Βυζάρι Αμαρίου, αφιέρωσε τη ζωή του στην έρευνα και τη μελέτη του πολιτισμού της Κρήτης. Χαρακτηρίζεται πατέρας της κρητικής Λαογραφίας, επειδή πρώτος ασχολήθηκε με τη συλλογή και μελοποίηση δημωδών ασμάτων αλλά και με τη συγκέντρωση άλλων δημιουργημάτων του λαού (παραδόσεων, παραμυθιών, παροιμιών κ.λπ.), εξέδωσε δε ηθογραφική μελέτη με τον τίτλο «Ο γάμος εν Κρήτη» (1893. Φωτομηχανική επανέκδοση 1987) . Το προϊόν των σχετικών ερευνών του κατέγραψε σε 93 τόμους που σήμερα βρίσκονται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης και αποτελούν το κύριο μέρος επιμέρους Αρχείου το οποίο φέρει το όνομά του. Εκτός όμως από την ενασχόλησή του με το λαϊκό πολιτισμό, ο Βλαστός επιδόθηκε στη μελέτη της βυζαντινής μουσικής, την οποία σε ηλικία μόλις 17 ετών είχε καταστήσει κτήμα του, ενώ στη συνέχεια αναδείχθηκε κραταιός διδάσκαλός της.
Από το «Αρχείο Παύλου Βλαστού» προέρχονται οι εκκλησιαστικοί ύμνοι οι περιλαμβανόμενοι στον προσφάτως εκδοθέντα ψηφιακό δίσκο, μελοποιημένοι από τον Βλαστό. Δεκαπέντε συνολικά, έχουν αποδοθεί από τη Χορωδία και Ορχήστρα παραδοσιακής Μουσικής «ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ» του Ρεθύμνου με ύφος σεμνοπρεπές και υποβλητικό, όπως αρμόζει σε εκκλησιαστικούς ύμνους και όπως επιβάλλει η σχετική παράδοση.
Ως προς το βιβλιάριο που συνοδεύει τον ψηφιακό δίσκο, περιέχει σύντομα μεν αλλά πολύ χρήσιμα κείμενα. Πρώτη έχει ενταχθεί επιστολή του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου απευθυνόμενη στον Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Ευγένιο, με την οποία επευλογεί αλλά και συγχαίρει για την αναληφθείσα πρωτοβουλία. Ακολουθεί κείμενο του κ. Ευγενίου με σύντομη αναδρομή στο σκεπτικό και στο ιστορικό της έκδοσης. Εν συνεχεία την έκδοση χαιρετίζει εκ μέρους του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης ο κατά πάντα άξιος Προϊστάμενός του, φιλόλογος κ. Κωνσταντίνος Φουρναράκης, για να ακολουθήσει Ευχαριστήριο της Χορωδίας ΠΑΥΛΟΣ ΒΛΑΣΤΟΣ. Στις επόμενες σελίδες βρίσκομε πολύ κατατοπιστικά σημειώματα, πρώτα του Διδάκτορα Μουσικολογίας κ. Εμμανουήλ Σουργιαδάκη για τη «Νέα Μέθοδο» και τη μεταρρύθμιση των Τριών Διδασκάλων, στη συνέχεια «Ψαλτική Βιογραφία Παύλου Βλαστού» με συντάκτη τον Πρωτοψάλτη, Καθηγητή Βυζαντινής Μουσικής και καλλιτεχνικό Διευθυντή της Χορωδίας κ. Αντώνη Μιχελουδάκη. Σύντομο «Ιστορικό Χορωδίας» από την Γραμματέα κ. Εύα Περπυράκη, Φυσικό, και Πίνακες με τα ονόματα των συντελεστών του ψηφιακού δίσκου και με τα Περιεχόμενά του έχουν καταχωρισθεί στις τελευταίες σελίδες του βιβλιαρίου.
Χωρίς αμφιβολία, οι συντελεστές της έκδοσης είναι άξιοι του πιο θερμού επαίνου. Φέρνουν στη μνήμη την παλαιά ρήση «ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλ’ εν τω ευ το πολύ», καθώς μέσα από το μικρό σε όγκο δημιούργημά τους προβάλλει ορίζοντας φωτεινός, ξεχασμένος από τους περισσότερους, πίσω από τον οποίο υπάρχει ήλιος ικανός να ξαναζεστάνει την καρδιά μας. Ας μου επιτραπεί να συγχαρώ ιδιαιτέρως τον Προϊστάμενο του Ιστορικού Αρχείου, συνάδελφο Κώστα Φουρναράκη, γιατί και με τη συμμετοχή του στη συγκεκριμένη έκδοση, η οποία μπορεί να θεωρηθεί συνέχεια άλλων σημαντικών που προηγήθηκαν εκ μέρους του, επιβεβαιώνει και καθιστά πιο εδραία την πεποίθηση πως το Ιστορικό Αρχείο, κορυφαίος φορέας διαχρονικού πολιτισμού στην πόλη μας, βρήκε στο πρόσωπό του τον Προϊστάμενο που του αξίζει: άνθρωπο με ικανότητες, με πρωτοβουλίες, με ιδέες δημιουργικές. Όσοι εξέφρασαν με οποιοδήποτε τρόπο την αντίθεση ή και την αγανάκτησή τους για την πρόσφατη απόπειρα απομάκρυνσής του ασφαλώς θα νιώθουν δικαιωμένοι.
Ξαναγυρίζοντας στο περιεχόμενο του ψηφιακού δίσκου είναι χρήσιμο να σταθούμε σε ευδιάκριτα μηνύματα που εκπέμπει. Δεν είναι δηλαδή μόνο το ότι γίνονται γνωστές μουσικές συνθέσεις του Παύλου Βλαστού, έστω και μικρό μέρος από όσες δημιούργησε. Είναι και το ότι ζωντανεύει και στέκεται μπροστά μας ο ίδιος ο δημιουργός τους με το ογκώδες και βαρυσήμαντο έργο του, με το ανάστημά του, με το παράδειγμά του. Είναι και το ότι η Χορωδία Ρεθύμνου υπενθυμίζει και διδάσκει πώς πρέπει να αποδίδονται οι εκκλησιαστικοί ύμνοι, ώστε να φτάνουν στην καρδιά των πιστών με όλο το φορτίο που από τη φύση τους έχουν. Είναι και το ότι ανακαλείται η παράδοση, άγραφη μεν αλλά ισχυρή, σύμφωνα με την οποία η Ψαλτική είναι έργο ανδρών – χωρίς τούτο να σημαίνει ότι η γυναικεία φωνή δεν μπορεί από μουσική άποψη να αποδώσει εκκλησιαστικούς ύμνους. Είναι και το ότι κεντρίζεται η επιθυμία και διατυπώνεται η ευχή να υπήρχε η δυνατότητα σε κάθε ναό να διακονούν ψάλτες με τις ικανότητες,, τη σεμνότητα, το ύφος που απαιτεί το υψηλό λειτούργημά τους (και όχι επάγγελμα όπως, δυστυχώς, έχει διολισθήσει στις μέρες μας…). Είναι, τέλος, το ότι γεννάται και η άλλη ευχή, να επανέλθει εκεί από όπου έχει παραμεριστεί η παραδοσιακή ορθόδοξη πνευματικότητα, ώστε να ξεριζωθούν τα θλιβερά και αποκρουστικά φαινόμενα επιδειξιομανίας και εκκοσμίκευσης. Είναι καιρός οι αρμόδιοι να αναλογισθούν τη ζημιά που έχει προκληθεί από τα κακώς κείμενα (και) σ’ αυτόν τον τομέα και να πράξουν τα δέοντα. Οι καιροί ου μενετοί.
Υ.Γ. Το βιβλίο του «Ο γάμος εν Κρήτη» ο Βλαστός το αφιέρωσε στη μνήμη του πατέρα του Γεωργίου, για τον οποίο, ανάμεσα στα άλλα, γράφει: «Συ πρώτος μεταξύ των άλλων πατριωτικών διδαγμάτων Σου μοι ενέπνευσες την ιδέαν της περισυλλογής των τοιούτων πατρίων μαργαριτών, τους οποίους ο ψευδοπολιτισμός μετ’ επιβουλής εισχωρών ήρξατο να εκτοπίζη τον ένα μετά τον άλλον». Αυτά πριν από 120 χρόνια. Εμείς σήμερα δυσκολευόμαστε, φαίνεται, και πάντως αρνούμαστε να διακρίνουμε τον ψευδοπολιτισμό και την επιβουλή του. Μάλλον νομίζουμε πως την καταστροφή την προκαλεί από τη μια στιγμή στην άλλη…
*φιλόλογος
