Η σχετιστικότητα είναι μια φιλοσοφική άποψη ότι όλες οι απόψεις είναι ίσες, ότι δεν υπάρχει νόημα και αξία σε τίποτα λόγω έλλειψης ενός κοινού σημείου αναφοράς, ακόμα και αν αυτό σημαίνει την κατάργηση της ιδέας μιας αντικειμενικής πραγματικότητας.
Ο σχετικιστής δεν επιδιώκει πλέον να αμφισβητήσει τον αντίπαλο μέσω αυστηρών συλλογισμών που συχνά λείπουν, επομένως συνθηκολογεί και συγκαλύπτει την επιχειρηματολογική του αδυναμία ως ηθική δύναμη κλείνοντας τη συζήτηση με τα ακόλουθα παρηγορητικά κλισέ: «ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια», «όλες οι απόψεις είναι ίσες», «ο καθένας έχει τη δική του άποψη», κ.λπ.
Αυτά τα σχετικιστικά κλισέ ξεκινούν a priori από μια καλή πρόθεση, αυτή της μη «βύθισης» στο δογματισμό, της σχετικοποίησης κάθε τοποθέτησης σε προοπτική, της διεύρυνσης των απόψεων και της επίδειξης ανεκτικότητας, κατανόησης και επιείκειας.
Αλλά όπως συμβαίνει συχνά, οι ευεργέτες που κηρύττουν αυτόν τον καλό λόγο δεν υποψιάζονται ότι, υπό το πρόσχημα της επιείκειας και της ανοιχτόμυαλης σκέψης, ο σχετικισμός που κατηχούν δεν είναι βασικά παρά ένας ανήθικος και ψεύτικος απολυταρχισμός.
Σε διάφορα πεδία παρατηρούνται τα ακόλουθα κλισέ: στη θρησκεία, όλες οι θρησκείες είναι εξίσου σωστές, στην επιστημολογία, όλες οι απόψεις και όλοι οι τρόποι σκέψης είναι εξίσου αληθείς, στην ηθική, ο ηθικός σκεπτικισμός σχετικοποιεί τις ηθικές κρίσεις μεταξύ ανθρώπων και πολιτισμών. Ο σχετικισμός της αλήθειας είναι η άποψη ότι δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, δηλαδή ότι η αλήθεια είναι πάντοτε ανάλογη προς κάποιο συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς.
Απολυταρχισμός πρώτα γιατί η σχετικιστική στάση έχει κάτι το αυτό-αντιφατικό: «όλα είναι σχετικά» εκτός από την πρόταση που το δηλώνει. «Δεν υπάρχει αλήθεια» εκτός από αυτή την πρόταση που το δηλώνει. Όλα λοιπόν είναι σχετικά εκτός από τον ίδιο το σχετικισμό, που επιβάλλεται ως απόλυτη αλήθεια. Είναι ψεύτικος, γιατί ο ισχυρισμός ότι τα πάντα είναι σχετικά, οδηγεί στην άρνηση κάθε αντικειμενικής πραγματικότητας και ως εκ τούτου είναι ένας λανθασμένος συλλογισμός που συγχέει δύο τάξεις πραγμάτων: αυτή των γεγονότων και αυτή του πνεύματος. Αντιμέτωποι για παράδειγμα, με την ίδια ασθένεια, μερικοί άνθρωποι θα τη βιώσουν ως κατάθλιψη, άλλοι ως πρόκληση. Το νόημα διαφέρει από άτομο σε άτομο.
Ωστόσο, η ασθένεια παραμένει ένα ανεξάρτητο και αδιαμφισβήτητο γεγονός. Με άλλα λόγια, ο σχετικισμός των απόψεων δεν πρέπει να αναιρεί την ιδέα μιας αντικειμενικής πραγματικότητας. Επίσης, είναι ακόμη η απόδειξη ότι μια αντικειμενική πραγματικότητα υπάρχει πίσω από την πολλαπλότητα των αναπαραστάσεων που έχουμε, αφού αυτή – η δοκιμή των γεγονότων – είναι που αποφασίζει τη συνάφειά τους.
Επίδραση στο μάνατζμεντ
Σε επίπεδο του μάνατζμεντ των επιχειρήσεων, εάν όλα είναι ίσα, πώς μπορούμε να αποφασίσουμε; Εάν ένας μάνατζερ θεωρεί ένα στυλ διοίκησης επιβλαβές απέναντι σε κάποιον που το θεωρεί θεμιτό, ποιος από τους δύο θα έχει δίκιο; Στη σχετικιστική λογική ισχύουν και οι δύο απόψεις. Ο σχετικισμός εξουδετερώνει ηθικά τις εκτιμήσεις. Δεν χρειάζεται αξιολόγηση αφού ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια.
Στις σύγχρονες επιχειρήσεις, ο σχετικισμός έχει επικρατήσει τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, υπό την ώθηση των αγγλοσαξονικών μοντέλων και υπό την πίεση ενεργών και πανεπιστημιακών ομάδων. Οι μέθοδοι που αναπτύχθηκαν σε σχολές κύρους, αποτέλεσαν τη βάση εκπαίδευσης διοίκησης επιχειρήσεων – το περίφημο ΜΒΑ.
Για παράδειγμα στη διοίκηση μιας επιχείρησης, αυτές οι μέθοδοι ευνοούν την εξαφάνιση της έννοιας της εξουσίας προς όφελος των οριζόντιων δομών λήψης αποφάσεων, στις οποίες επομένως, οποιοσδήποτε συμμετέχων σε ένα έργο είναι σε θέση να επιβάλλει τη γνώμη του σε άλλους εάν η προσωπικότητά του, του δίνει το πάνω χέρι, ακόμη και αν η εμπειρία ή οι δεξιότητές του είναι κατώτερες. Επομένως, οι αλληλεπιδράσεις της ομάδας έχουν αντικατασταθεί από τη λογική του ατόμου.
Συμπερασματικά, αυτή η αξιολογικά ουδέτερη σχετιστικότητα είναι ακριβώς το αντίθετο της προοπτικότητας, που κρίνει και αποφασίζει με βάση τη συγκρισιμότητα των διαφορετικών απόψεων. Η προοπτικότητα «αντικειμενοποιεί» το υποκειμενικό και η σχετικιστικότητα «υποκειμενοποιεί» το αντικειμενικό. Για τη μια, η πραγματικότητα υπάρχει, για την άλλη, είναι μια άποψη. Για τη μια, το πλήθος των απόψεων είναι μια αναγκαιότητα, για την άλλη, είναι θέμα ισοδυναμίας. Αν η προοπτικότητα θεωρείται μια αρετή, η σχετιστικότητα είναι ένα ρίσκο που μπορεί να θεωρείται από κάποιους αρετή.
*Ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, είναι ακαδημαϊκός, καθηγητής,
Πολυτεχνείο Κρήτης, επίτιμος δρ ΑΠΘ, Paris School of Business
