Η κουλτούρα φόβου και βολέματος που καλλιεργείται στις μέρας μας ματαιώνει τις δυνατότητες τις ανθρωπότητας να σκεφτεί και να πράξει έλλογα. Συνεπώς σήμερα ο ορισμός του Διαφωτισμού «Έχε το θάρρος να σκέφτεσαι», είναι πιο επίκαιρος από ποτέ.
Aυτό, ανέφερε μεταξύ άλλων, η καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Αλίκη Λαβράνου, στο περιθώριο της ομιλίας της προχθες βράδυ στο Στέκι Μεταναστών με θέμα τον Διαφωτισμό.
Στους συμμετέχοντες στην εκδήλωση μοιράστηκε ένα μικρό δοκίμιο του Καντ με τίτλο «Απάντηση στο ερώτημα: Τι είναι διαφωτισμός;» το οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό «Βερολινέζικη Μηνιαία Έκδοση» στα 1784 – τρία χρόνια μετά τη δημοσίευση της Κριτικής του Καθαρού Λόγου και πέντε χρόνια πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Το κείμενο αυτό είναι από τα πιο γνωστά κείμενα του Καντ και, ταυτόχρονα, ένα από τα κορυφαία κείμενα της «εποχής του διαφωτισμού». Ήδη στην αρχή του κειμένου, προτείνεται ένας από τους πλέον γνωστούς και πολυσυζητημένους ορισμούς του διαφωτισμού: «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την αυθυπαίτια ανωριμότητά του… Sapere aude! Έχε το θάρρος να χρησιμοποιήσεις τη δική σου διάνοια!»
ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΡΑ;
Τι είναι όμως «διαφωτισμός» για εμάς σήμερα; Και κατά πόσο οι πολίτες ενθαρρύνονται να τολμούν να σκέπτονται και να χρησιμοποιούν την διάνοια τους, αυτό δηλαδή που είναι το έμβλημα του διαφωτισμού; ρωτήσαμε την κα Λαβράνου η οποία μας απάντησε τα εξής: « από το κείμενο αυτό μας χωρίζουν παραπάνω από 250 χρόνια. Πρόκειται για ένα πολύ πρώιμο κείμενο, γραμμένο σε άλλη εποχή, σε άλλες ιστορικές συνθήκες, σε άλλες πολιτικές και κοινωνικές συγκυρίες. Άρα πάντα είναι ένα ερώτημα εάν έχει να πει σε εμάς κάτι ή όχι. Άρα αυτό είναι και διακύβευμα. Σίγουρα, εάν πάρει κανένας αυτόν τον ορισμό, που ειναι το έμβλημα του Διαφωτισμού, « Sapere aude!», δηλαδή « Έχε το θάρρος να μάθεις», « Τόλμα να μάθεις» αυτό που διαπιστώνει ο Καντ, είναι ότι το να σκέφτεσαι και να μαθαίνεις, θέλει τόλμη, αλλά αυτό δεν είναι εύκολο πράγμα. Γιατί καλλιεργείται μια κουλτούρα φόβου και μια κουλτούρα βολέματος. Αυτά τα δύο σε συνδυασμό ματαιώνουν τις δυνατότητες τις ανθρωπότητας να σκεφτεί και να πράξει έλλογα. Στην προοπτική του Καντ, αυτό, το να σκεφτούμε ανοικτά, να σκεφτούμε κριτικά και να πράξουμε έλλογα, θα ήταν κάτι σαν το τέλος της βαρβαρότητας και την ανάπτυξη της ανθρωπότητας ως όφειλε να είναι: ανθρώπινη».
Στην παρατήρηση μας ότι στη σημερινή εποχή πολλοί άνθρωποι ζουν υπο υπο συνθήκες βαρβαρότητας, η ίδια σημείωσε: «Σίγουρα. Και σήμερα οι άνθρωποι ζουν σε καθεστώτα φόβου, σε καθεστώτα προκαταλήψεων, δεισιδαιμονιών, φανατισμών, στενοκεφαλιάς. Δεν σκέφτονται ανοικτά, δηλαδή και από την σκοπιά του άλλου, βολεύονται στην δικιά τους την σκοπιά και πιστεύουν ότι δεν τους συμφέρει αυτό. Τους συμφέρει το μικρόψυχο συμφέρον. Αν σκεφτούν και από την σκοπιά του άλλου, μπορεί αυτό που φαίνεται να μην τους συμφέρει βραχυπρόθεσμα, τελικά ίσους να τους συμφέρει μακροπρόθεσμα».
« Ο Καντ κάνει μια διάκριση μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής χρήσης του λόγου. Άρα πρέπει να αναπτύξουμε την δημόσια χρήση του λόγου, αυτή θα αντιστοιχούσε σε πολίτες σήμερα. Εάν όμως κι εμείς σήμερα έχουμε να αντιμετωπίσουμε κουλτούρες, φόβου, προκαταλήψεων οι οποίες οδηγούν σε βαρβαρότητες και σε βάρβαρες πράξεις , εμποδίζοντας την ανάπτυξη της ανθρωπότητας, το κείμενο αυτό έχει μια επικαιρότητα» επεσήμανε, η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης.
ΠΕΡΙ ΦΑΣΙΣΜΟΥ
Σε ερώτηση μας για το πώς δικαιολογείται η ανάπτυξη καθεστώτων βαρβαρότητας και φασισμού στην Ελλάδα του σήμερα όπως η Χ.Α, η κα Λαβράνου, απάντησε: «τέτοια κόμματα τα οποία είναι φασιστικά και προβαίνουν όχι απλώς σε βάρβαρες πράξεις, αλλά εκχυδαίζουν και εκβαρβαρίζουν ακόμα και τους κάπως πολιτισμένους ανθρώπους, δεν μπήκαν μόνα τους στην Βουλή. Οι δικές μας κοινωνίες τα βάλανε μέσα, οι δικές μας τα ψηφίσανε. Υπάρχει το ερώτημα: « εάν εγώ το έκανα, γιατί το έκανα;» Νομίζω ότι το κείμενο του Καντ βοηθάει στο να σκεφτούμε προς αυτήν την κατεύθυνση. Βοηθάει να σκεφτούμε όχι μόνο για αυτό το φαινόμενο του φασισμού που είναι φαινόμενο του 20ου και 21ου αιώνα. Ο Καντ δεν μπορούσε τότε να ξέρει για τον 1ο και 2ο Παγκόσμιο πόλεμο, τον Χίτλερ κτλ Ηξερε όμως για τον φανατικό δογματισμό, την μισαλλοδοξία, την θρησκευτική μισαλλοδοξία, την στένεψη της οπτικής, την λογοκρισία, όταν τα ‘’μυαλά κλείνονται σε κλουβιά’’. Ήξερε πολύ καλά όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που αποτελούν την ουσία του φαινομένου του φασισμού».
« Τελικά ζούμε σε μια ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία σήμερα»; Θέτωντας το ερώτημα στην κα Λαβράνου η ίδια απάντησε: « αυτός θα μπορούσε να είναι ένας τρόπος επικαιροποίησης του ερωτήματος του Καντ που το αναφέρει σε κάποια παράγραφο του δοκιμίου του «Απάντηση στο ερώτημα: Τι είναι διαφωτισμός;» όπου ερωτά εάν «Ζούμε σε μια διαφωτισμένη εποχή;». Και ο Καντ απαντά: «Όχι, αλλά ζούμε σε μια εποχή του Διαφωτισμού, δηλαδή υπάρχει ελπίδα. Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν ζούμε σε μια δημοκρατική, έλλογη, ελεύθερη εποχή αλλά σε μια εποχή που επιτρέπει να αναπτυχθούμε προς αυτήν την κατεύθυνση, της ελευθερίας, και άρα υπάρχει ελπίδα ».
Η διακριτή χρήση του Δημόσιου από τον Ιδιωτικό Λόγο στο κείμενο “Τι είναι Διαφωτισμός;” του Καντ που εκδόθηκε το 1784 είναι επίκαιρη στο βαθμό που η ελευθερία του λόγου στην περίπτωση του δημόσιου λειτουργήματος – εννοώντας μια θέση δημόσιου υπαλλήλου ή αξιωματούχου αλλά και του επαγγέλματος αυτοπεριορίζεται με στόχο την εύρυθμη λειτουργία του κράτους και της κοινωνίας…. Εν προκειμένω ο Καντ προσδιορίζει το Λόγο αυτό ως Ιδιωτικό διαχωρίζοντας τον από τον Δημόσιο Λόγο που είναι η χρήση του λόγου που κάνει ο άνθρωπος με χρήση κυρίως κειμένων σαν ειδήμων απέναντι σε ένα διευρυμένο αναγνωστικό κοινό… Βέβαια αυτό το κείμενο έχει γραφεί πριν 250 χρόνια όμως από αυτούς τους ορισμούς του μπορεί να είναι επίκαιρο για την δημοσιογραφία στις μέρες μας – έστω μόλις χθες – αφού για τους λειτουργούς της Δημόσιος και Ιδιωτικός Λόγος – όπως αναφέρονται – φαινομενικά ταυτίζονται. Σήμερα πια που ο τύπος περνάει μια πρωτοφανή κρίση και μια μεταβατική περίοδο με έντονα μετα-νεωτερικά χαρακτηριστικά η θέση του Καντ για αναβολή ή αναστολή του Διαφωτισμού με ένα μικρότερο βαθμό ελευθερίας του που μπορεί όμως να τον προστατέψει από λάθη και αμφιβολίες είναι ή χρήσιμη ή αποτελεί πραγματικότητα… Σημασία έχει επίσης η διάκριση μεταξύ ελευθερίας του Λόγου και ελευθερίας της Πράξης και η σημείωση πως ένα ελεύθερο πολίτευμα έχει πολύ λιγότερο να φοβηθεί και πολύ λιγότερο να ασχοληθεί με την καταστολή από ότι ένα φασιστικό ή μια δικτατορία – επίκαιρο λόγο και της σημερινής επετείου του Πολυτεχνείου και της πτώσης της Χούντας το 1973… Δικαιολογόντας την προτροπή ‘συλλογίζεστε όσο θέλετε και για ό,τι θέλετε, αλλά υπακούτε!’ η ελευθερία του διαφωτισμού αυτοπεριορίζεται αλλά προς δικό της όφελος αφού έτσι αυτοπροστατεύεται επιτρέποντας και την δημόσια χρήση του λόγου ακόμα και για την κριτική του νόμου και την λειτουργία της νομοθεσίας ή τις αποφάσεις της εκτελεστικής εξουσίας – χωρίς να προκαλεί την γενική ανυπακοή – αφού ο φωτισμένος ηγέτης της εποχής του συγγραφέα το επιτρέπει όπως μια προοδευτική και δημοκρατική κυβέρνηση φέρεται στους πολίτες της λογαριάζοντας την αξιοπρέπεια τους σαν άνθρωποι που είναι και το κριτήριο από το οποίο και μετά ξεκινάει η έμπρακτη σύγκρουση και η στάση. Ένας άλλος μεγάλος της εποχής του Διαφωτισμού ο Ζ.Ζ. Ρουσσώ είχε κρούσει το κώδωνα του κινδύνου όσο αφορά την κατάπτωση των ηθών και την κυριαρχία της “πολυτέλειας” που συμβαδίζει και είναι ανάλογη της προόδου των επιστημών και των τεχνών που προκαλεί ο Διαφωτισμός κάνοντας μας να αναλογιστούμε την δύναμη που μας δίνει αυτή η πρόοδος – πρέπει άραγε να αυτοπεριοριστεί; – και τις αποφάσεις που πρέπει να πάρουμε για το μέλλον του ανθρώπου αλλά και για τον βαθμό επίδρασης του πολιτισμού μας στο περιβάλλον… ο Ρουσσώ αναφέρεται ακόμα στο πλήθος των μετρίων που τους δίνονται αφειδώς όπλα και δυνατότητες να αφήσουν το στίγμα τους παρόμοια με τους μεγάλους του πνεύματος και του πολιτισμού προκαλώντας αμφιθυμίες – αντιγνωμίες και ένα κλίμα σύγχυσης.