Κλιματική αλλαγή & Ακραία καιρικά φαινόμενα στην ΠΕ Χανίων
Είναι αλήθεια ότι οι πρόσφατες βροχοπτώσεις που έπεσαν στην Κρήτη και κυρίως στην ΠΕ Χανίων χαρακτηρίζονται τόσο από μεγάλα ύψη βροχής όσο και από μεγάλη ένταση, δημιουργώντας μεγάλα προβλήματα τόσο σε υποδομές (καταστροφές σε γέφυρες, δρόμους) όσο και σε γεωργικές εκτάσεις (πλημμύρες σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, καταστροφές σε αρδευτικά δίκτυα, διαβρώσεις – κατολισθήσεις και απώλεια γεωργικής γης). Σύμφωνα με το δίκτυο των μετεωρολογικών σταθμών του Ινστιτούτου Ελιάς Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου (ΙΕΛΥΑ) στην ΠΕ Χανίων οι βροχοπτώσεις το μήνα Φεβρουάριο ήταν οι μεγαλύτερες σε ποσότητα και ένταση από το 1960 που έχουμε καταγραφές. Ενδεικτικά αναφέρουμε το διήμερο 24-25 Φεβρουάριου 2019 το ύψος βροχής στην περιοχή του Αγροκηπίου – Νεροκούρου (ΠΕ Χανίων) έφτασε τα 200 mm (200 m3 νερού/στέμμα).
Πια είναι όμως η αίτια των σημερινών καταστροφών σε υποδομές και στον πρωτογενή τομέα κυρίως για την ΠΕ Χανίων. Η απάντηση που πολλές φορές θα ακούσουμε είναι η κλιματική αλλαγή, αλλά σίγουρα δεν είναι η μόνη αιτία. Η κλιματική αλλαγή είναι αυτή που δύναται να αυξήσει την ένταση και τη συχνότητα των ακραίων φαινομένων (πλημμύρες, ξηρασίες), σημαντικό όμως ρόλο στην έκταση των ζημιών παίζει και η ανθρώπινη παρέμβαση. Παρακάτω θα αναφέρουμε μέτρα και τρόπους που θα μπορούσαν να μειώσουν τις αρνητικές συνέπειες ενός πλημμυρικού φαινομένου στη γεωργία και τις υποδομές.
Γεωργικές καλλιέργειες και προβλήματα από τα πλημμυρικά φαινόμενα
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω σημαντικές ζημιές υπέστη ο πρωτογενείς τομέας από τα πρόσφατα πλημμυρικά φαινόμενα σε πολλές περιοχές της ΠΕ Χανίων, καλλιέργειας όπως αβοκάντο, εσπεριδοειδή, ελιές, αμπέλια αλλά και θερμοκήπια υπέστησαν σημαντικές ζημιές. Αξίζει να επισημάνουμε ότι στον πρωτογενή τομέα παρατηρούνται δυο είδη ζημιών:
α) οι άμεσες ζημίες σε παραποτάμιες αλλά και επικλινείς περιοχές, ζημιές οι οποίες σχετίζονται με την απώλεια γεωργικής γης λόγω κατολισθήσεων/διαβρώσεων αλλά και λόγω της απώλειες δενδρωδών καλλιεργειών τις οποίες το πλημμυρικό κύμα και οι φερτές ύλες παρέσυραν – ξερίζωσα,
β) οι έμμεσες ζημιές σχετίζονται με το γεγονός ότι σε πολλές καλλιεργήσιμες περιοχές λόγω της βαριάς σύστασης του εδάφους (που δεν ευνοεί την διήθηση του νερού) αλλά και λόγω της γεωμορφολογίας όπου το νερό δεν έχει διέξοδο, οι καλλιέργειες δύναται να καλύπτονται από τα πλημμυρικά νερά πολλές μέρες. Το γεγονός αυτό μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα στη βιωσιμότητα των δενδρωδών καλλιεργειών.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι δενδρώδεις καλλιέργειες μέτριας αντοχής σε πλημμυρικά φαινόμενα όπως είναι τα εσπεριδοειδή μπορούν να επιβιώσουν σε συνθήκες πλήρους κάλυψης του εδάφους από νερό αρκετές μέρες όμως το στρες υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της ανάπτυξης των φυτών, μείωση-απώλεια της παραγωγής, ενώ ασθένειες του ριζικού συστήματος μπορούν να νεκρώσουν τελείως τα δέντρα. Οι παραπάνω ζημίες είναι ακόμα πιο έντονες σε ευαίσθητες στα πλημμυρικά φαινόμενα καλλιέργειες όπως είναι κατά σειρά ευαισθησίας το αβοκάντο, το αμπέλι και η ελιά. Σε αυτές τις καλλιέργειες και κυρίως στο αβοκάντο συνθήκες πλήρους κορεσμού του εδάφους με νερό έστω και για λίγες μέρες μπορούν να οδηγήσουν στην πλήρη ξήρανση αυτών. Σημειώνεται ότι τα μικρής ηλικίας δέντρα είναι ακόμα πιο ευαίσθητα στις πλημμύρες από ότι τα παραγωγικά δέντρα. Με βάση τα παραπάνω, σε ευαίσθητες στα πλημμυρικά φαινόμενα καλλιέργειες και σε περιοχές όπου ευνοείται η συσσώρευση νερού θα πρέπει να γίνονται μελέτες εγκατάστασης συστημάτων αποστράγγισης (αποστραγγιστικό δίκτυο). Στην Κρήτη τα αποστραγγιστικά δίκτυα δεν είναι και τόσο διαδεδομένα όμως, στο πλαίσιο και της κλιματικής αλλαγής, για τη βιωσιμότητα των καλλιεργειών σε περιοχές ευαίσθητες στις πλημμύρες οι παρεμβάσεις αυτού του είδους αποτελούν μονόδρομο.
Πλημμυρικός Κίνδυνος – Μέτρα Μείωσης των Συνεπειών από Πλημμυρικά Φαινόμενα
Στις υψηλές – ορεινές περιοχές, τα τεχνικά και θεσμικά μέτρα προστασίας από την αποψίλωση και τις πυρκαγιές, διαδραματίζουν σημαντικότατο ρόλο τόσο σε σχέση με τις πλημμύρες όσο και με άλλα φαινόμενα όπως η ξηρασία και η ερημοποίηση. Επιπλέον, στις περιοχές αυτές μπορεί να γίνει με τεχνικά μέτρα (όπως ταμιευτήρες και ανασχετικά φράγματα) ο αποσυγχρονισμός της απόκρισης του υδρογραφικού δικτύου, έτσι ώστε να αποσυντονιστούν οι χρόνοι συγκέντρωσης του νερού στα σημεία όπου αυξάνεται η ενέργεια των χειμάρρων, και τελικά να μειωθεί ο ρυθμός εκτόνωσης της ενέργειας προς τις χαμηλές περιοχές.
Στις ενδιάμεσες – ημιορεινές περιοχές, για την μείωση του κινδύνου εμφάνισης πλημμυρικών φαινομένων, πολλές μελέτες επισημαίνουν τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο της σωστής διαχείρισης της γεωργικής γης, τόσο σε επίπεδο αγροτεμαχίου όσο και σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Απλές πρακτικές στις επικλινείς γεωργικές εκτάσεις της ημιορεινής ζώνης δύναται να συμβάλουν καταλυτικά στην αύξηση της αποθήκευσης νερού στο έδαφος και στη μείωση της επιφανειακής απορροής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη διατήρηση των ζιζανίων στο έδαφος τον χειμώνα, τη μη κατεργασία του εδάφους, τη σωστή διαχείριση της βόσκησης, αλλά και την εισαγωγή σε στρατηγικά επιλεγμένα σημεία επικλινών αγροτεμαχίων φυσικών εμποδίων (φυσικές αναβαθμίδες) με στόχο τη συγκράτηση του νερού και τη μείωση της εδαφικής διάβρωσης.
Στις χαμηλές – πεδινές περιοχές, πολύ λίγα πράγματα μπορούν να γίνουν προς την κατεύθυνση της ανάσχεσης του ίδιου του φαινομένου εκτός από έργα προστασίας της όχθης από τη διάβρωση και καθαρισμό της κοίτης από αποθέσεις παλαιοτέρων πλημμυρών. Στις χαμηλές – πεδινές περιοχές ενδείκνυνται κυρίως θεσμικές και κανονιστικές παρεμβάσεις, κυρίως ως προς την εξασφάλιση της φυσικής λειτουργίας του πλημμυρικού πεδίου και την προστασία των ευαίσθητων περιοχών από ανθρώπινες δραστηριότητες (οικοδομική, αγροτική δραστηριότητα κ.λπ.). Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη στα πλημμυρικά πεδία αλλά κυρίως η αμέλεια όσο αφορά τον καθαρισμό της κοίτης των ποταμών/χειμάρρων από φερτά υλικά και την παρόχθια βλάστηση επιδρά καταλυτικά στην αύξηση του μεγέθους του πλημμυρικού κύματος συμβάλλοντας στην αύξηση των καταστροφών. Για να γίνουν οι θεσμικές παρεμβάσεις, είναι αναγκαία η οριοθέτηση και χαρτογράφηση του πλημμυρικού πεδίου και εκείνων των περιοχών που είναι πιο επιρρεπείς στην εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων.
Στο πλαίσιο των παραπάνω, το εργαστήριο Υδατικών Πόρων-Αρδεύσεων & Περιβ/ντικής Γεωπληροφορικής του ΙΕΛΥΑ, έχει δημοσιεύσει σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά (Science Total Environ., & Environ. Science and Policy) μελέτες που προσδιορίζουν τις περιοχές τόσο στην Κρήτη όσο και σε Εθνική κλίμακα οι οποίες είναι πιο ευάλωτες στα πλημμυρικά φαινόμενα. Στην παρακάτω εικόνα βλέπουμε σε κάθε δήμο της Π.Ε. Χανίων τις περιοχές (με κόκκινο χρόνο) πολύ υψηλής πλημμυρικής επικινδυνότητας (2% πιθανότητα ένα πλημμυρικό γεγονός να συμβεί εντός του υδρολογικού έτους – περίοδος επαναφοράς 50 χρόνια). Ο συγκεκριμένος χάρτης επαληθεύεται και από τα πρόσφατα πλημμυρικά φαινόμενα στην Π.Ε. Χανίων αφού όλες εκείνες οι περιοχές που υπέστησαν ζημιές βρίσκονται εντός των περιοχών που χαρακτηρίζονται από πολύ υψηλό πλημμυρικό κίνδυνο.
