Aν υπάρχει κάποιο γεγονός που έχει “σφραγίσει” την ιστορία της Μεγαλονήσου αυτή είναι αδιαμφισβήτητα η Eνωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η αρχιτεκτονική και η Tέχνη δεν μπορούσε να μείνει αμέτοχη.
Η επιρροή της Eνωσης στην πολεοδομία της Κρήτης τα τελευταία εκατό χρόνια και η αρχιτεκτονική παραγωγή του 20ου αιώνα στη Μεγαλόνησο ως στοιχείο του σύγχρονου πολιτισμού της αναδεικνύονται για πρώτη φορά μέσα από την έκθεση “ΚΡΗΤΗ 1913 – 2013 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ και ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ μετά την Eνωση” που παρουσιάζεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.
Κτήρια που συναντά κανείς ανύποπτος στην καθημερινή του διαδρομή αναδεικνύονται μέσα από την ερμηνεία των συνθηκών που τα προκάλεσαν ξετυλίγοντας τον μίτο της ιστορίας μέσα από την αρχιτεκτονική των κτηρίων και την εικόνα των πόλεων της Κρήτης. Πρόκειται για ένα αρχιτεκτονικό πανόραμα που δίνει τον παλμό της ζωής την εποχή της περιόδου που ξεκινά από την Eνωση της Κρήτης μέχρι σήμερα.
Εποχές δημιουργικότητας και ανάπτυξης εναλλάσσονται με εποχές σκληρές όπου ο αγώνας για επιβίωση πρυτανεύει αναδεικνύοντας τον κοινωνικό ρόλο της αρχιτεκτονικής. Τα σχέδια και τα κτίσματα παρουσιάζονται παράλληλα με φωτογραφίες της καθημερινής ζωής, αποσπάσματα από τον Τύπο και άλλο συνοδευτικό υλικό με σκοπό την ένταξη της αρχιτεκτονικής στο πολιτισμικό “γίγνεσθαι” της εποχής. Τα εκθέματα προέρχονται από 52 αρχεία σε όλη την Ελλάδα.
Η έκθεση εντάσσεται στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τον εορτασμό των 100 χρόνων της Ενωσης της νήσου με την Ελλάδα.
Την έκθεση διοργανώνει ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Χανίων, την Περιφέρεια Κρήτης – περιεφερειακό Τμήμα Χανίων, το Εθνικό Iδρυμα Ελ. Βενιζέλος με τη συνεργασία των Συλλόγων Αρχιτεκτόνων όλων των νομών και του Πολυτεχνείου Κρήτης.
Την επιστημονική επιμέλεια έχει η Αμαλία Κωτσάκη, δρ αρχιτέκτων, επίκουρη καθηγήτρια της Αρχιτεκτονικής Σχολής στο Πολυτεχνείο Κρήτης που ξενάγησε τις “διαδρομές” στην εντυπωσιακή έκθεση.
Όπως ανέφερε η κα Κωτσάκη, μέσα από την έκθεση επιχειρείται η παρουσίαση των απαντήσεων που έδωσε η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία στα μείζονα αιτήματα της εκατονταετίας και κυρίως σε αυτά που αφορούν τη σχέση με το παρελθόν και τη φύση, κύρια συστατικά της ιδιομορφίας του νησιού.
Οι επισκέπτες της έκθεσης έχουν την ευκαιρία να δουν την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής αλλά και της εικόνας των πόλεων κατά τα τελευταία εκατό χρόνια στο νησί, να θαυμάσουν σχέδια και έργα παλαιότερων διακεκριμένων αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων που κατέθεσαν μέσα από τα έργα τους τις απόψεις τους για την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία στην Κρήτη.
Η μεγάλου μεγέθους αυτή έκθεση αναπτύσσεται και στους τρεις ορόφους της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων και οργανώνεται σε οκτώ ενότητες:
Κρητική Πολιτεία 1898 – 1913: Η προετοιμασία για την Ενωση.
Μεσοπόλεμος 1913-1940: Η μετάβαση.
Ο πόλεμος 1940-1944: Η καταστροφή.
1945 – 1958: Η ανόρθωση.
1958 – 1967: Μια βραχύβια αισιόδοξη παρένθεση.
1967 – 2013: Αντιφάσεις και προοπτικές.
ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ 1898-1913: Προετοιμασία της Ενωσης
Η Κρητική Πολιτεία από τις αρχές του 1899 με γοργούς ρυθμούς νομοθετεί και θεσπίζει μέτρα με τα οποία φιλοδοξεί να βελτιώσει την όψη του νησιού και να εκσυγχρονίσει τον τρόπο ζωής των κατοίκων του. Η οργάνωση της δημόσιας διοίκησης αποτελεί πρώτη προτεραιότητα ενώ η οικονομία αναπτύσσεται σημαντικά. Ο αντίκτυπος όλων αυτών στην αρχιτεκτονική και στην πολεοδομία του νησιού είναι εμφανής στα αστικά κέντρα αλλά και στην ύπαιθρο.
Πρωτεύουσα της Κρήτης επί Κρητικής Πολιτείας είναι τα Χανιά και τυγχάνουν ευνοϊκότερης αντιμετώπισης από όλη την Κρήτη, γεγονός που αποτυπώνεται στην εικόνα της πόλης. Το κλίμα της εθνικής έξαρσης που επικρατεί την εποχή της Κρητικής Πολιτείας ευνοεί τη γενίκευση του νεοκλασικισμού ο οποίος θεωρείται ότι συμβάλει στην έκφραση της ελληνικής ταυτότητας.
Μεσοπόλεμος : H μετάβαση
O μεσοπόλεμος θέτει ως στόχο την ευθυγράμμιση της νήσου με την Ελλάδα αν όχι και με την Ευρώπη. Στο όνομα της ανάπτυξης έτσι όπως αυτή υπαγορεύθηκε από τον αστικό εκσυγχρονισμό και τις απαρχές της τουριστικής βιομηχανίας, των επιτακτικών αναγκών που προέκυψαν από το προσφυγικό ζήτημα και την πληθυσμιακή ανατροπή, σε συνδυασμό με την παντελή έλλειψη μέριμνας για την προστασία των μνημείων, η εποχή του μεσοπολέμου έθεσε τα θεμέλια για τη βαθμιαία απώλεια του χαρακτήρα των πόλεων και της υπαίθρου στην Κρήτη. Εδωσε όμως τη ευκαιρία στην αρχιτεκτονική να αποδείξει τη δυνατότητά της να ανταποκριθεί σε ρόλους πολλαπλούς συμβάλλοντας στην οικονομική ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό αναδεικνύοντας παράλληλα την κοινωνική της διάσταση.
1940 – 45 H καταστροφή
Η Κρήτη υπήρξε από τις περιοχές της Ελλάδος όπου οι επιπτώσεις του πολέμου ήταν εξόχως δραματικές. Η καταστροφή των αστικών κέντρων και των οικισμών της υπαίθρου μετά τις βομβιστικές επιθέσεις κληροδότησε στην Κρήτη ένα τοπίο φρίκης με ανυπολόγιστες ζημιές στον κτηριακό της πλούτο αλλά και αποδιοργάνωση της κοινωνίας της. Τις εικόνες καταγράφει η “Κεντρική Επιτροπή Διαπιστώσεως Ομοτήτων εν Κρήτη” που αποτελείται από τον καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωάννη Καλιτσουνάκη, τον καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωάννη Κακριδή, τον λογοτέχνη Νίκο Καζαντζάκη και τον Κωνσταντίνο Κουτουλάκη ως βοηθητικό μέλος που περιοδεύουν στη Μεγαλόνησο, σε 76 πόλεις και χωριά, για να διαπιστώσουν τις διαπραχθείσες ωμότητες στην Κρήτη από τους Γερμανούς και Ιταλούς κατά τη διάρκεια της κατοχής. Ο Καζαντζάκης δεν θα αρκεστεί στην προσυπογραφή της έκθεσης που συντάσει από κοινού με τους Κακριδή και Καλλιτσουνάκη.
Τα δικά του συμπεράσματα, τις δικές του εντυπώσεις, τον πόνο που εισέπραξε, αλλά και την περηφάνια που τον εντυπωσίασε, όλα τα καταγράφει σε ένα δικό του κείμενο το οποίο παρουσιάζει σε ομιλία του από τον Ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών λίγους μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1945. Με τον μεγαλειώδη αφηγηματικό του τρόπο, μας μεταφέρει στην Κρήτη του πρώτου καιρού μετά την απελευθέρωση. «Οι Κρητικοί αλήθεια αγαπούν παράφορα τη ζωή και συνάμα ποτέ δεν φοβούνται τον θάνατο. Μέσα από τα χαλασμένα χωριά που πέρασα, πάνω από τα νεοανοιγμένα μνήματα που δρασκέλισα, πίσω από τις κουβέντες που άκουσα, ακατάπαυστα διαπίστωσα τούτη τη δισυπόστατη παλληκαριά: παράφορη αγάπη για τη ζωή και άφοβο αντίκρυσμα του θανάτου» περιέγραφε.
1945 – 1957: Η ανόρθωση
Το ελληνικό δημόσιο με χρήματα προερχόμενα κυρίως από το περιλάλητο Σχέδιο Μάρσαλ θα αναλάβει την περίφημη «ανασυγκρότηση». Ως πρώτη προτεραιότητα για την Κρήτη θα τεθεί η ανοικοδόμηση των καταστρεμμένων πόλεων και οικισμών της υπαίθρου οι οποίοι κάποιες φορές είχαν πλήρως ισοπεδωθεί. Το νεοπαγές Υπουργείο Ανοικοδόμησης με υφυπουργό τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη θα αναλάβει το εγχείρημα και με ένα κολοσσιαίο οικιστικό πρόγραμμα θα καταφέρει σε μια περίπου πενταετία να εξασφαλίσει επαρκείς συνθήκες διαβίωσης στους πληγέντες.
Πρωτοπόρες υπήρξαν οι κρατικές δραστηριότητες σε διαφόρους τομείς που απέδωσαν καρπούς και στην Κρήτη ανάμεσα στις οποίες η πολιτική για τη λαϊκή στέγη και τα κτήρια Πρόνοιας που συγκροτούν την «αρχιτεκτονική της ανάγκης» εκείνη την εποχή.
Στη συνέχεια η προσπάθεια του Κράτους για οικονομική ανάπτυξη, οργάνωση της κοινωνίας και απάλειψη της μεταπολεμικής οικονομικής και πολιτισμικής καχεξίας θα βρει αρωγό την «αρχιτεκτονική της ανάκαμψης».
1958 – 1967: Μια αισιόδοξη παρένθεση στην δεκαετία του ’60
Η δεκαετία του ’60 είναι ταυτισμένη με τον μεταπολεμικό εκμοντερνισμό ως εξέλιξη της ανασυγκρότησης που ξεκινά την προηγούμενη δεκαετία. Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία έπρεπε να αντιμετωπίσει δυο νέα και ουσιαστικά ζητήματα: της μεγάλης κλίμακας και της σύγκρουσης φυσικού και τεχνητού τοπίου έτσι όπως αυτό εντείνεται από τη ραγδαία ανάπτυξη του τουρισμού αλλά και της αυθαίρετης δόμησης.
Την περίοδο 1958 – 67 στην Κρήτη όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα η αρχιτεκτονική κινήθηκε στο ιδεολογικό ενδιάμεσο μεταξύ του τοπικού και του διεθνούς και αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής.
1967 – 2013 : Αντιφάσεις και προοπτικές
Η περίοδος 1967 – 2013 σηματοδοτείται από κρίσιμα γεγονότα με σημαντικό αντίκτυπο στην Ελλάδα και στην Κρήτη. Η εκρηκτική ανάπτυξη του τουρισμού και η εξάπλωση των αυθαιρέτων θα έχει δυσμενέστατες επιπτώσεις στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον ενώ η επανεκτίμηση του παρελθόντος θα θέσει νέες παραμέτρους στον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό.
Ιχνηλατώντας μέσα σε αυτό το πλαίσιο δεδομένα τα οποία έχουν ασκήσει την ουσιαστικότερη επίδραση στην αρχιτεκτονική διαδρομή της Κρήτης, η Φύση και την Ιστορία ίσως είναι εκείνα που κανείς θα συναντήσει πρώτα. Σήμερα, με την επιρροή από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις ολοένα να αυξάνεται, η Κρήτη ευνοούμενη από το κλίμα της καλείται να εφαρμόσει συγκεκριμένες πολιτικές στα πλαίσια της αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης ανοίγοντας νέο κεφάλαιο στον διάλογο αρχιτεκτονικής, πόλης και φυσικού περιβάλλοντος. Η απόδοση μιας ιδιαίτερης τοπικότητας στη σύγχρονη αρχιτεκτονική του νησιού αποδεικνύει ότι έχει τη δύναμη να την καταστήσουν την Κρήτη διεθνώς διακριτή.
