Το Επιστημονικό αυτό Συνέδριο οργανώθηκε από το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας και τον Δήμο Ανωγείων και πραγματοποιήθηκε στον εκθεσιακό χώρο της Αγροτικής Τράπεζας Ανωγείων Ρεθύμνου, στις 8, 9 και 10 Αυγούστου 2022. Η συμμετοχή μου σ’ αυτό να παρουσιάσω τα τοπωνύμια του χωριού μου Αγίου Ιωάννου (Χλιαρού) Αμαρίου Ρεθύμνου ήτανε ιδιαίτερα τιμητική. Είχα τη χαρά να συναντηθώ και να συνομιλήσω με εκλεκτούς επιστήμονες ερευνητές και να ακούσω τις αξιολογότατες τεκμηριωμένες εισηγήσεις τους.
Eυχαριστώ θερμά τον αγαπητό πρόεδρο του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας Κώστα Μουτζούρη και όλα τα μέλη του Δ.Σ, καθώς και τα μέλη της Οργανωτικής Επιτροπής, που αποδεχτήκανε τη συμμετοχή μου στο Συνέδριο για τα τοπωνύμια της Κρήτης. Ευχαριστίες επίσης στον Δήμο Ανωγείων για την κρητική φιλοξενία. Και η έκπληξη ήρθε από το Προεδρείο του Συνεδρίου που με προσκάλεσε στο βήμα ο Ανωγειανός επιστήμονας και επιχειρηματίας, αγωνιστής της Δημοκρατίας Τάσος Μπαγκέρης, με τον οποίο είχαμε να συναντηθούμε επί 52 χρόνια.
Ακολουθούνε αποσπάσματα από το κείμενο της εισήγησής μου, όπως παρουσιάστηκε, για όσους ενδιαφέρονται να το διαβάσουνε. Ολόκληρο το κείμενο θα δημοσιευτεί και θα καταχωρηθεί στα Πρακτικά του Συνεδρίου σύντομα.
Παρουσίαση εισήγησης
Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η συστηματική παρουσίαση των τοπωνυμίων της κοινοτικής περιφέρειας του χωριού Άγιος Ιωάννης της Επαρχίας Αμαρίου, που συγκεντρωθήκανε επιτόπου, με καταγραφή τους σύμφωνα με την προφορά των κατοίκων του χωριού, η σύντομη περιγραφή των ονοματισμένων τοποθεσιών, ο προσανατολισμός των θέσεών τους σε σχέση με τον οικισμό , η ταξινόμησή τους κατά ειδολογικές κατηγορίες, η ερμηνεία τους και οι σχετικές ή συναφείς αναφορές τους στη βιβλιογραφία. Εισαγωγικά παρέχονται γενικά, γεωγραφικά, οπογραφικά, πληθυσμιακά, διοικητικά και άλλα στοιχεία για τον οικισμό και τη κτηματική του περιφέρεια.
Η ονομασία του χωριού οφείλεται στον ομώνυμο παλαιό ναό του Αγίου Ιωάννου1 και απαντά σε παλαιότερα ξενόγλωσσα και ελληνόγλωσσα κείμενα., Σε έντυπες πηγές, μία ξενόγλωσση του έτους 1834 και άλλες ελληνόγλωσσες, από το έτος 1842 έως το έτος 19212 το χωριό αναφέρεται: Άγιος Ιωάννης Χλιαρός και κατά την προφορική παράδοση: Άγιος Ιωάννης Χλωρός. Η προσωνυμία: Χλιαρός ή Χλαρός ή Χλωρός, εκτιμάται ότι, οφείλεται σε όνομα κτήτορα του μοναστηριού ή σε ιδιοκτήτη της τοποθεσίας. Πιθανώς και στο γεγονός, ότι επειδή κείται βόρεια υψώματος και τον χειμώνα επικρατεί σχετικό κρύο, να ονομάσθηκε «κατ’ ευφημισμόν» Χλιαρός.
Η συγκέντρωση και καταγραφή των μικροτοπωνυμίων (αγροτικών τοπωνυμίων), της κοινοτικής περιφέρειας του χωριού, έγινε από άμεση γνώση του γράφοντος, που συμπληρώθηκε από επιτόπια πρόσφατη έρευνα με τη βοήθεια συγγενών. Καταγράφηκαν οι ονομασίες τοπογραφικών θέσεων, που βρίσκονται αποκλειστικά μέσα στα διοικητικά όρια της κοινοτικής περιφέρειας. Η εδώ παρουσίασή τους είναι τριπλή. Πρώτα η κατά αλφαβητική τάξη, ακολουθεί η κατά τοπογραφικές θέσεις, σύμφωνα με την φορά των δεικτών του ωρολογίου, από το κέντρο του οικισμού προς τα όρια της κοινοτικής περιφέρειας και έπεται η κατάταξη των ίδιων μικροτοπωνυμίων κατά ειδολογικές κατηγορίες (ναωνυμικά, φυτωνυμικά, κυριώνυμα κ.λπ.).
Στην κατά αλφαβητική τάξη καταγραφή των τοπωνυμίων αναφέρονται : το όνομα της τοποθεσίας με τις ενδείξεις π.χ. έκταση με ελιές, βοσκότοπος, χέρσος αγρός κ.λπ., ο προσανατολισμός της θέσεως της τοποθεσίας σε σχέση με τον οικισμό, με τις ενδείξεις Β (βόρεια), ΒΑ (βορειοανατολικά), Α (ανατολικά), ΝΑ (νοτιοανατολικά), Ν (νότια), ΝΔ (νοτιοδυτικά), Δ (δυτικά) και ΒΔ (βορειοδυτικά), η απόσταση (περίπου) από τις παρυφές του οικισμού προς τα όρια της κοινοτικής περιφέρειας, ειδολογικός χαρακτηρισμός του τοπωνυμίου (τπνμ), διευκρινίσεις και σχόλια, όπου απαιτούνται.
Τοπωνύμια, κατά αλφαβητική τάξη (μόνο ονομαστικά)
Αγά ή Καραβανά λάκκο, Αγιά Σοφιά, Αγιοπαρασκιανή τρύπα, Αζώγυρος, Ακόκλαστος, Ακονυζέ, Αλή Πασά, Αληδολάκια, Αλωνάκι, Αμαξωτός, Αμόνια, Αμπελάκι, Αμύγδαλος, Αντηλιάρα, Αποδουλιανά, Αργουλιδόπορος, Αργυρής ελιά, Αργυρός, Αρμούς, Αρόλιθος, Αστρινίδω(ν) πεζούλες,, Αφρατούλια, Αχλαδάκι, Βαθυρυάκι, Βασίλη λάκκος, Βεϊση, Βλαστού, Βουκολές, Βουλισμένη τσούρα, Βρύση, Βρυσίδι, Βρυσίδια,
Γαζοριανά, Γαλαστοίβιδας,Γεροντολέ,, Γλώσσα, Γρολάδες,
Δασκαλιανώ(ν), Δάσος, Διχαλοπόταμος, Δραπανόκαμπος, Δρόμος, Δυολίδια, Εκκλησά,, Ελυγιά, Ζουδιά, Ζουμπούλη, Θυμομούρι, Καβαδάτος, Καβαλλαρόπετρα, Καβροκέλλια, Καινούριο μιτάτο, Κακή άσπα, Κακόβολο Κακοσπήλιαρο, Καλαμάκια, Καλλεργιανά, Καλογεριανά, Καλογέρου βρύση, Καμάρα Πλατύ, Καμάρας κεφάλι, Καμπλιδέ, Καναβιανά, Καντήλη, Κάντονας, Καρακατζόγλου πηγάδι, Καράλη κολύμπες, Καρτσάλη, Κατεργάρη, Κάτω λιόφυτο, Κάτω ρούγα, Κάτω φαράγγι, Κεϊμές, Κόκκινο σκουρί, Κολύμπα, Κοπανά τ’ αλώνι, Κοπράνι, Κορ(υ)φή, Κοσκινά, Κουγίτη, Κουδουμάλι, Κουδουνέ, Κουκιά, Κούμους, Κούτελα, Κουτρουλού λάκκο, Κυλίστρα, Κυλιστρέ, Κυμινάρης Κυριάκο σώχωρο,
Λαγκός Λαγουδίνας, Λακκούδια,Λατζούρω(ν) σκουρί, Λεπρές, Λιβάδια, Λίδι, Λίμη, Λιμνάκια, Λιόφυτο, Μακρύ κομμάτι, Μακρύ ποδόμι, Μανουσακιές, Μανούσο χαράκι, Μαντράκια, Μανωλιάκος, Μαραθέ, Μαρή χαράκια, Μαύρα χαράκια,, Μάχας Χάρακα, Μεγάλο λιβάδι, Μελισσόκηπος Μερτέ, Μερωνιανής αλωνάκι, Μερωνιανής χαράκια, Μεσακό φαράγγι, Μεσοχωριά, Μετόχι, Μιτατάκι, Μουλά χάρακα, Μπιρμανής, Μπισταγιανό μιτάτο, Μπογιατζή, Μπουμπούλενας, Μπρίκη, Μπρίκι, Μπριλλιανό λάκκο, Νεκροταφείο, Νεμπί λακκούδι, Ντελή,
Ξιφές, Όρνο, Όχρα, Παλιομίτατο, Παλιόμυλος, Πάνω λάκκος, Πάνω λιόφυτο, Πάνω ρούγα, Πάνω φαράγγι, Παπαγιάννη λιβάδι, Παπα-Μάρκο πεζούλες, Παπουτσά, Πατάρα, Πατητήρι,
Πατέλι κορφής, Παχύν αρμί, Πεζούλες, Πεντάρενας λάκκο, Πέρα μπάντα, Πέραμα, Περδίκη μετόχι, Πετρέ, Πλαγούρα, Πλάκα, Πλακωτές, Πολιανώ, Πόρο λιοφύτου, Πόρους, Ποταμίδες, Πούλακα, Πρινάρια, Πρίνος, Προζύμι πήδημα, Ρέχτρα, Ρημάμπελα, Ρημολιές, Ριφόκουμος, Ροβέ, Σαγούδι, Σαμπάνη χάρακα, Σαπουνιανώ, Σέρμα, Σκάλα, Σκιζάρα, Σκινοχάρακας, Σκιστό χαράκι, Σκολειό, Σμαρνιέρο μετόχι, Σμιλιανά, Σόπατα, Σοφίαςτο λάκκο, Σπάσματα, Σταρέ, Σταυράκη, Στένακα, Στόμιο, Συκιάς λαγκό, Σφάκες, Σφακίδια, Σωχώρα, Σωχωριαστά, Τζεκιανώ τσούρες, Τζιγκούνια, Τουλούπος, Τούρκου μουρνέ, Τούρκου σπιτάκι, Τραμιθέ, Τραπέζα, Τρουλωτός,Τρυπιτά χαράκια, Τζαγκάρας τ’αρμί, Τσικαλάς, Τσιρμιρή, Τσούρδαλη, Φαραγγούλια, Φαρμακαρέ, Φασταφύλη κεφάλι, Φλέγα, Φραγκιούδη, Φράχτη,
Χαλίκι, Χαλικιά, Χαμπίμπη πλάγια, Χαντάκι, Χαριδημάκη μιτάτο, Χεζέκο ελιές, Χειμαδιά, Χιόστακα, Χοίρου λάκκο, Χορτάτζη λαγκό, Χοχλιδότρυπα, Χώνες.
Συμπεράσματα
Όταν ξεκίνησε η συγκέντρωση, καταγραφή και μελέτη των μικροτοπωνυμίων του οικισμού, δεν είχαν γίνει αντιληπτές από τον γράφοντα οι δυσκολίες του εγχειρήματος αυτού, αλλά και η σπουδαιότητα του από επιστημονικής πλευράς. Με την παρούσα μελέτη επιχειρήθηκε μια πλήρης καταγραφή των τοπωνυμίων του οικισμού, των ιστορικών και λαογραφικών στοιχείων που σχετίζονται με αυτά, καθώς και η περιγραφή των γεωμορφολογικών τους στοιχείων.
Η εργασία αυτή καταλήγει στα εξής συμπεράσματα:
1. Τα μικροτοπωνύμια μιας περιοχής αποτελούν επιγραφές άγραφες, οι οποίες διατηρήθηκαν στη μνήμη των ανθρώπων, παρεδόθησαν από γενεά σε γενεά και έφθασαν μέχρι σε εμάς. Διασώζονται στο χρόνο τα περισσότερα και παραμένουν ολοζώντανοι μάρτυρες του παρελθόντος, σε σχέση με την ζωή των ανθρώπων που έζησαν στο συγκεκριμένο τόπο.
2. Τα τοπωνύμια αποτελούσαν και αποτελούν κώδικα συνεννοήσεως και εξυπηρετούν τις καθημερινές, πρακτικές ανάγκες των κατοίκων μιας περιοχής. Κάθε προσπάθεια καταγραφής των τοπωνυμίων και γενικότερα κάθε έρευνα διασώζει τον τοπικό πλούτο με χρήσιμες πληροφορίες ιστορικές, κοινωνικές και πολιτισμικές, τόσο για τους ντόπιους, όσο και για τους μελλοντικούς ερευνητές της παράδοσης.
3. Τα τοπωνύμια της κοινοτικής περιφέρειας του Αγίου Ιωάννου, σύμφωνα με την εδώ καταγραφή τους είναι 222, δηλαδή περίπου 53 τοπωνύμια ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο της εκτάσεως της κοινοτικής περιφέρειας. Επί 222 τοπωνυμίων μόνο 7 είναι βενετικά ή παραλλαγές βενετικών λέξεων, 22 τουρκικά ή παραλλαγές τουρκικών λέξεων, 2 αραβικά και 1 ρωσικό, δηλαδή ποσοστό 12% περίπου.
4. Πολλά από τα τοπωνύμια αυτά είναι προελληνικά και διατηρούνται αναλλοίωτα ή ολίγον παραλλαγμένα από την απωτάτη αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αυτό αποδεικνύει, μεταξύ άλλων και την ενότητα και συνέχεια της ιστορικής παράδοσης επί πολλές χιλιετηρίδες και την διατήρηση της ταυτότητας των κατοίκων της περιοχής.
5. Ορισμένα τοπωνύμια είναι μινωϊκά, άλλα προέρχονται από την αρχαία ελληνική εποχή, άλλα είναι ρωμαϊκά, βυζαντινά, κλ.π. Δηλαδή όλες οι ιστορικές περίοδοι της Κρήτης αποτυπώνονται στα τοπωνύμια της κοινοτικής περιφέρειας.
6. Καθήκον και υποχρέωση όλων μας είναι η συγκέντρωση, καταγραφή και μελέτη των τοπωνυμίων και η διάσωσή των για τις επόμενες γενεές.
1. Ιωάννης Βολανάκης, Ο ναός της Αποτομής του Τιμίου Προδρόμου στο χωριό Άγιος Ιωάννης Χλιαρός Αμαρίου Ρεθύμνης Κρήτης, Αθήνα 1988, σ. 13
2.. Γεράσιμος Ζωϊδάκης (Ιεροδιάκονος), Βραβείον του χωρίου Αγίου Ιωάννου Χλιαρού Αμαρίου, Άγιος Ιωάννης 1921, σ. 1 (χειρόγραφο)
