“Επιτάφιος Θρήνος”

Η μεγαλύτερη έκφραση της θρησκευτικότητας της Μ. Εβδομάδας αποτελείται απ’ τον Επιτάφιο Θρήνο, ένα ανθολόγιο ύμνων γεμάτο συγκίνηση και σκηνές, που προκαλούν θλίψη, όταν κάποιος παρακολουθεί με κατάνυξη. Με τις ψαλμωδίες της Μ. Παρασκευής περνούν απ’ το νου των πιστών διαδοχικές εικόνες και γεγονότα όλης της δημιουργίας του Θεού, οι άνθρωποι, τα ζώα και πτηνά, οι προφήτες και οι Αγγελοι. Τα πάντα πάσχουν για τον ενταφιασμό της ζωής. Ο Θεάνθρωπος αναφέρεται στα Εγκώμια ως κριτής και ζωοδότης, η έκφραση της καρτερικότητας και της ανθρωπιάς.
Κύριο θέμα των Εγκωμίων είναι η ταφή, ο θρήνος της Θεοτόκου, είναι οι στοχασμοί γύρω απ’ την ταπείνωση του Θεανθρώπου απ’ τους σταυρωτές, η μακροθυμία Του, η εις Αδου Κάθοδος και η επαναφορά Του στη δόξα των πνευμάτων του Πατρός Του.
Απαντήσεις στα ερωτήματα, πόσα ακριβώς είναι τα στιχηρά ιδιόμελα των τριών στάσεων, πότε και από ποιoν ή από ποιους εγράφη ο Επιτάφιος Θρήνος και πότε καθιερώθηκε στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας, δεν έχουν δοθεί με σαφήνεια. Οι περισσότεροι των μελετητών έχουν αποφανθεί, ότι εγράφη στα χρόνια της δυναστείας των Παλαιολόγων, που διήρκησε απ’ το 1258 έως το 1453, που έπεσε η Πόλη. Πολλές ασυμμετρίες στο ποίημα οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι τα Εγκώμια εγράφησαν από περισσότερους του ενός, αντιμετωπίζεται δε το ίδιο επιστημονικό πρόβλημα με αυτό του Ακάθιστου Υμνου. Το βέβαιον είναι, ότι ο Επιτάφιος Θρήνος ως εκ της γλωσσικής δομής, που είναι γραμμένος, δεν ανήκει στην χορεία των αρχαίων εκκλησιαστικών ύμνων.
Το πρώτο έντυπο, στο οποίο περιλαμβάνονταν τα Εγκώμια, τυπώθηκε στη Βενετία περί το 1550 και περιελάμβανε 176 τροπάρια, τα οποία μετά από εκατοντάδες εκδόσεις υπέστησαν “αυθόρμητες” παρεμβάσεις. Η αρχαιότερη για την Ελληνική Εκκλησία είναι η συλλογή του Θεοχάρη Δετοράκη, καθηγητή της Βυζαντινής Φιλολογίας στο Παν. Κρήτης, η οποία περιέχει 187 τροπάρια από τα οποία 84 ανήκουν στην α’ στάση, τα 63 στη β’ και τα 40 στην γ’ στάση. Σε αυτά περιλαμβάνονται στο τέλος κάθε στάσης το δοξαστικό και το Θεοτοκίον, όπου επαναλαμβάνεται το πρώτο τροπάριον.
Πολύς θόρυβος εγένετο το 2004 μετά την προβολή της ταινίας “Τα Πάθη του Χριστού” με τον Μελ Γκίμπσον, σχετικώς με την “απάλειψη” μερικών εκ των “μεγαλυναρίων”, χάριν συντομίας, προτιμηθέντων των 33 καλυτέρων από κάθε στάση. Ανοιξε διάλογος μεταξύ της Εκκλησίας της Ελλάδος και της Πανελλήνιας Ορθόδοξης Ενωσης, ότι η εν λόγω “απάλειψη”, εγένετο από “απαράδεκτες παρεμβάσεις των Εβραίων”, καθ’ όσον τούτα αναφέρονταν στην “φονικήν κατά του Χριστού κακουργίαν των Εβραίων”.
Από την α’ στάσιν τρία: «Ως πικράς εκ κρήνης της Ιούδα φυλής», «Μιαιφόνον έθνος αλαζών Ισραήλ…», «Φθονερέ αλάστωρ, φόνον πλήρης λαέ…», Δύο απ’ τη β’ στάση: «Αραβιανόν σκολιότατον γένος Εβραίων…», «Καν τους εκ νεκρών επεσχύνθητε ως Ιουδαίοι…» Τέσσερα απ’ τη γ’ στάση: «Κατά τον Σολομώντα βόθρος βαθύς το στόμα Εβραίων…, Εβραίων παρανόμων…», «Συναπολούνται πάντες οι σταυρωταί σου…», και «Διαφθοράς εις φρέαρ…». Παρέμεινε στη β’ στάση ένα στιχηρό, που θεωρήθηκε θετικό για τους Ιουδαίους «Συ ως ων ζωής χορηγός, Λόγε, τους Ιουδαίους εν Σταυρώ τεθείς ουκ ενέκρωσες, αλλ’ ανέστησας και τούτων τους νεκρούς».­Αυτή και μόνον η εξαίρεση επιβεβαιώνει το ότι τα επικριτικώς αναφερόμενα εγκώμια σκοπίμως και κατόπιν κάποιας επεμβάσεως απεκλείσθησαν να ψάλλονται στον «Επιτάφιο Θρήνο».