Η σύγχρονη κοινωνία για να αντιμετωπίσει τα τόσα ζωτικά προβλήματα, τα οποία έχουν άμεση ανάγκη επίλυσης, χρειάζεται ανθρώπους που να μην ενδιαφέρονται μόνο για τα ατομικά τους συμφέροντα, αλλά με το έργο τους να υπηρετούν και το κοινωνικό σύνολο. Όμως, κάθε μέρα παρατηρείται όλο και πιο έντονα ότι οι άνθρωποι, όχι μόνο δεν θέτουν τις προσωπικές τους δυνάμεις στην εξυπηρέτηση του γενικού συμφέροντος μα ούτε και διαθέτουν ένα μέρος του ελεύθερου χρόνου τους στην επίλυση γενικών κοινωνικών προβλημάτων.
Aναγνωρίζοντας τον ατομικισμό ως αιτία της αδιαφορίας για την επίλυση γενικών κοινωνικών προβλημάτων, δεν φτάνουμε στις ρίζες του φαινομένου. Οφείλουμε να σκύψουμε βαθύτερα και να αποκαλύψουμε τα γενεσιουργά αίτια του ατομικισμού που αποτελεί άρνηση της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου κι αν η συλλογικότητα αποτελεί το πρώτο βήμα για την ανάπτυξη κοινωνικής συνείδησης, ο ατομικισμός οδηγεί αναπόφευκτα στην ανταγωνιστικότητα που αργά ή γρήγορα παραχωρεί τη θέση της στην εχθρικότητα ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο ατομικισμός -πέρα από τα κοινωνικά αίτιά του- είναι και ψυχολογικό δημιούργημα, που εκφράζεται σαν τάση ιδιοποίησης όλο και περισσότερων αγαθών, είτε πρόκειται για υλικά αγαθά, είτε πρόκειται για κοινωνική προβολή και “καταξίωση”. Κοινό δεδομένο αποτελεί και των δύο, η προσπάθεια του ατόμου να ξεχωρίσει από το σύνολο, αφού διαφοροποιεί το ατομικό από το κοινωνικό.
Ο διαχωρισμός αυτός, όμως, έχει προεκτάσεις. Αδιαφορώντας το άτομο για το κοινωνικό συμφέρον και σκεπτόμενο ατομικά, θεωρεί όλους τους άλλους σαν ευνοϊκό πεδίο υλοποίησης των επιδιώξεών του. Ταυτόχρονα, όμως, δεν είναι μόνο θύτης, αλλά και θύμα, αφού αυτό το ίδιο το άτομο αποτελεί και στόχο της αρπακτικής διάθεσης των ατομιστικών ατόμων – συνανθρώπων του. Ετσι καταλήγουμε σε μια άτυπη “εμφύλια” σύρραξη, όπου η επιβίωση τείνει να γίνει προβληματική κι επιβεβαιώνεται η γνωστή άποψη: “homo hominis lupus”.
Βέβαια το άτομο είναι σε κάποιο βαθμό από τη φύση του “ιμπεριαλιστικό” κι ενδιαφέρεται κυρίως για την πλήρωση των προσωπικών του αναγκών. Η έμφυτη, όμως αυτή ροπή του, καλλιεργείται, τροφοδοτείται κι επαυξάνεται από τις πολιτισμικές, πνευματικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες κάθε εποχής και κοινωνίας.
Στο απώτερο παρελθόν η απόσταση από τη γνώση έκανε τον άνθρωπο να έχει κυρίως κοινωνική διάσταση, λόγω της αλληλεξάρτησης με τον συνάνθρωπο. Με την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό η πίστη στο άτομο και η υπερβολική ευαισθησία στην ελευθερία του, ήταν το σπέρμα που γέννησε τις καταστάσεις που καθορίζουν τους καιρούς μας. Εξάλλου, με την καθιέρωση της αντίληψης ότι η κοινωνία μέσα από τις διαδικασίες της εξυπηρετεί ορισμένους μόνο, δημιουργείται αυτόματα η προσπάθεια καθενός να γλυτώσει από τον εσωτερικό, πια, πόλεμο και δημιουργείται το αίσθημα της αυτοσυντήρησης σ’ ένα κόσμο που λειτουργεί ερήμην των αδυνάτων.
Επί των ημερών μας και σε όλους τους προηγμένους κοινωνικούς – οικονομικούς σχηματισμούς, ο ατομικισμός, σαν τάση για ιδιοποίηση όλο και περισσότερων υλικών αγαθών, είναι αποτέλεσμα της ανασφάλειας του ατόμου.
Ανασφάλεια για το σήμερα και το αύριο, αγωνία για την εξέλιξη της ζωής, και την “πρόοδο” της τεχνολογίας, για την τύχη των παιδιών, που αποτελούν την ελπίδα του μέλλοντος. Αυτή η ανασφάλεια οδηγεί στη διάκριση του συμφέροντος του ατόμου από το συμφέρον του συνόλου.
Σ’ αυτό, όμως, συμβάλλει κι ο χαρακτήρας του κράτους. Αυτό θεωρητικά αποτελεί συμπύκνωμα του κοινωνικού συμφέροντος, αλλά πρακτικά αυτονομείται από το άτομο, είτε με τη μορφή της αποκαλούμενης γραφειοκρατίας, είτε γινόμενο όργανο στα χέρια μιας μερίδας ανθρώπων -άρχουσα κοινωνική τάξη- και επιβάλλεται πάνω στο κοινωνικό σύνολο. Η αυτονόμηση, όμως, του κράτους επιτείνει την ανασφάλεια του ατόμου, που τώρα πια γίνεται τάση για υπεράσπιση του εαυτού του, αναπτύσσεται δηλαδή ο μηχανισμός αυτοάμυνας κι αυτοσυντήρησης. Πολίτης και κράτος λοιπόν, αποτελούν δύο διαφορετικούς πόλους μιας αντίθεσης μ’ αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση της δυσπιστίας και καχυποψίας ανάμεσά τους με έσχατη συνέπεια τη διάσπαση ανάμεσα στο ατομικό και κοινωνικό συμφέρον.
Εξάλλου η σύγχρονη κοινωνία που μεθοδεύει ανταγωνιστικές σχέσεις στα πλαίσιά της οδηγεί βαθμιαία τον άνθρωπο στην αποπομπή του κοινωνικού ρόλου του και τον ωθεί στην αποκλειστική επιδίωξη των ατομικών συμφερόντων.
Επειδή οι συνέπειες για μια κοινωνία που απαρτίζεται από μέλη που δρουν πάντοτε με κριτήριο ατομικό, είναι εμφανείς σ’ όλους τους τομείς-δραστηριότητες της, είναι απαραίτητη η άρση του ατομικιστικού πνεύματος. Κι επειδή αυτό διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τους κοινωνικοοικονομικούς μηχανισμούς, η πρόταση μέτρων και τρόπων για την υιοθέτηση μιας διαφορετικής συμπεριφοράς από τα μέλη μιας κοινωνίας πρέπει να έχει σαν αφετηρία τον χαρακτήρα και τη δομή της κοινωνίας μέσα στην οποία υπάρχει και κινείται το άτομο.
Το άτομο πρέπει να πείθεται και να συνειδητοποιεί καθημερινά ότι το κοινωνικό και οικονομικό, αλλά και πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο υπάρχει, δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά για να υπηρετεί το δικό του συμφέρον.
Αυτή η πειθώ – διαπαιδαγώγηση μπορεί να πραγματοποιηθεί με το δημοκρατικό πλαίσιο άσκησης της εξουσίας, τη σωστή στάση και παραδειγματική συμπεριφορά της κοινωνικοπολιτικής ηγεσίας και την τοποθέτηση του ανθρώπου στο επίκεντρο ενδιαφέροντος παρέχοντάς του όλα τα κοινωνικά δικαιώματα.
Επίσης, η συμμετοχή του ατόμου σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής δραστηριότητας κι η ανάπτυξη της ευθύνης του, η δίκαιη κατανομή του κοινωνικού πλούτου κι η απόδειξη ότι ο ανθρωπισμός διακρίνει όλες τις κοινωνικές διεργασίες, μπορούν να πείσουν το άτομο ότι δε διαχωρίζεται το ατομικό από το γενικό συμφέρον κι ότι είναι απαραίτητη η συμβολή του στην επίλυση των γενικών κοινωνικών προβλημάτων. Κι όταν το άτομο πειστεί για αυτά, θα προσαρμόσει τη δική του συμπεριφορά και απαίτηση στις επιταγές του κοινωνικού συνόλου.
Θα προτάξει απέναντι στην κοινωνία, σαν έμπρακτη απόδειξη της κοινωνικοποίησής του, την εργατικότητά του, εφόσον άνοδος του κοινωνικού πλούτου σημαίνει άμεση ωφέλεια γι’ αυτόο, την υποταγή του στα κελεύσματα της αιρετής εξουσίας, την υπακοή του στους νόμους, εφόσον αυτοί διασφαλίζουν τα δικά του συμφέροντα και τη συμμετοχή του στη λειτουργία της κοινωνίας. Για να πραγματοποιηθεί αυτή η διαφορετική συνείδηση, η διαφορετική ιδεολογία και για να αναπαράγεται συνεχώς, οφείλει όμως και η Παιδεία να γαλουχεί τους νέους ανθρώπους στα ιδανικά τής κοινωνικότητας και του αλτρουισμού και όχι της στείρας ατομικότητας.
Μόνο κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις θα κάνει ο καθένας κτήμα του τη ρήση του Πλάτωνα: «Η επιδίωξη της ατομικής και μόνον ευτυχίας οδηγεί στην κοινωνική δυστυχία με την καταστροφή της πολιτείας» και ο άνθρωπος θα ευαισθητοποιηθεί μπροστά στα τόσα ζωτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη κοινωνία και θα λάβει μέρος σε παγκόσμια σταυροφορία για την επίλυσή τους.
* Καθηγητής – συγγραφέας
