Ερευνα: Χωρικές επιπτώσεις της πανδημίας στα Χανιά

Ο διαφοροποιημένος αντίκτυπος της πανδημίας στην πόλη

Η πανδημία του covid-19 ανέδειξε με ιδιαίτερη έμφαση μια σειρά από ζητήματα που αφορούν στην οργάνωση, τη λειτουργία και την καθημερινότητα της πόλης, αν και με σημαντικές διαφοροποιήσεις. Ανάμεσα στις χωρικές επιπτώσεις της πανδημίας, μπορούμε να αναφέρουμε τις νέες οικειοποιήσεις της κατοικίας, τα νέα καθεστώτα στους χώρους και τις συνθήκες της εργασίας, καθώς και τις ιδιαίτερα έντονες επιπτώσεις στον τουρισμό, την εστίαση, την αναψυχή, το λιανεμπόριο και όλα τα υποστηρικτικά πλέγματα πολεοδομικών και οικονομικών δραστηριοτήτων.

Οι μεγάλης έκτασης, έντασης και διάρκειας αλλαγές σε τρόπους επικοινωνίας και κοινωνικοποίησης, μετακίνησης, εργασίας και ελεύθερου χρόνου σε συνθήκες φυσικής/κοινωνικής αποστασιοποίησης έχουν καταστήσει καίριας σημασίας θεματικές που αφορούν (και) την πόλη: τη δημόσια υγεία και την κοινωνική πρόνοια· τη σημασία της δημόσιας συγκοινωνίας και της βιώσιμης κινητικότητας· το ρόλο των πράσινων και ελεύθερων χώρων· το ρόλο των ψηφιακών τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνίας· αλλά και ζητήματα ελέγχου και επιτήρησης. Σε κάποιες περιπτώσεις τόσο σε πόλεις της Ελλάδας όσο και διεθνώς η τοπική αυτοδιοίκηση, συχνά από κοινού με πολεοδόμους, αρχιτέκτονες, συγκοινωνιολόγους, έχει πειραματιστεί με ιδέες όπως η «πολεοδομία της τακτικής» (tactical urbanism) και η «πόλη των 15 λεπτών» (όπου οι καθημερινές ανάγκες να μπορούν να καλυφθούν μέσα σε 15 λεπτά, με μετακίνηση πεζή ή με ποδήλατο) – με ανάμικτα αποτελέσματα ως προς τη στόχευση και την εφαρμογή τους.

Αν και η πανδημία αποτελεί μια παγκόσμια συνθήκη κρίσης, ο αντίκτυπος σε διαφορετικές γεωγραφικές κλίμακες είναι άνισος, μεταξύ ηπείρων και χωρών, μεγαλύτερων ή μικρότερων οικιστικών κέντρων, περιφερειών και γειτονιών, ενώ διαμορφώνεται μέσα από σύνθετους τρόπους και μη-γραμμικά μονοπάτια «έκθεσης» στον ιό. Αντίστοιχα άνισος είναι ο αντίκτυπος της πανδημίας σε διαφορετικές κοινωνικές ομάδες σε συνάρτηση με το φύλο, την ηλικία, την εθνότητα, το επάγγελμα και την εργασιακή κατηγορία. Άρα, μπορούμε να πούμε ότι οι τρόποι που επιδρά η πανδημία διαφέρουν ανάλογα με τα ιδιαίτερα κοινωνικά και χωρικά χαρακτηριστικά του κάθε τόπου.

Με αφετηρία την εντατικοποίηση των προβληματισμών για την πόλη λόγω της συγκυρίας, επιχειρήθηκε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης1 μια διερεύνηση χωρικών επιπτώσεων της πανδημίας στη σφαίρα της καθημερινότητας με επικέντρωση στην πόλη των Χανίων. Μέσα από τη διερεύνηση των ειδικών τοπικών δυναμικών, στόχος ήταν να αναζητηθούν απαντήσεις, νέοι δρόμοι έρευνας και πειραματισμού.

Διερευνήσεις της καθημερινότητας μέσα από εκπαιδευτικές διαδικασίες

Έχοντας ως πεδίο διερεύνησης τα Χανιά κατά την περίοδο του χειμώνα 2020-2021, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες του μαθήματος ακολούθησαν διαφορετικές μεθοδολογίες για να προσεγγίσουν ένα αστικό φαινόμενο σε εξέλιξη, με σεβασμό στους ισχύοντες περιορισμούς και τα μέτρα για τον περιορισμό της μετάδοσης του ιού. Οι μεθοδολογίες αυτές περιλάμβαναν ερωτηματολόγια, ψηφιακές πλατφόρμες, συνεντεύξεις, αρχιτεκτονικά σκίτσα, διαγράμματα και πρωτότυπες χαρτογραφήσεις. Παρουσιάζονται στη συνέχεια ορισμένα ενδιαφέροντα σημεία από το υλικό κάποιων εργασιών, οργανωμένα σε τρεις ενότητες: την ενότητα της κατοικίας, την ενότητα της τηλεργασίας και τηλεκπαίδευσης και την ενότητα του δημόσιου χώρου.

Μετατοπίσεις στον οικιακό χώρο: διαφοροποιημένες εμπειρίες και νέες οικειοποιήσεις

Ένα από τα κύρια θέματα της συγκυρίας αφορά στις διαφοροποιημένες εμπειρίες και οικειοποιήσεις της κατοικίας. Η Δήμητρα Καστάνη και η Δέσποινα Μακρίδου διερεύνησαν τους μετασχηματισμούς της κατοικίας κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού μέσα από την ανάδειξη διαφορετικών μελετών περίπτωσης: ενός διαμερίσματος κατοικίας φοιτητών στο κέντρο των Χανίων, μιας μονοκατοικίας τετραμελούς πυρηνικής οικογένειας στα Κουνουπιδιανά και ενός ευμεγέθους ρετιρέ προαστιακής πολυκατοικίας. Κατέγραψαν τις αλλαγές χρήσεων και διαρρυθμίσεων, π.χ. η κουζίνα που μετατρέπεται σε γραφείο, οι χώροι που απαιτούνται για την τηλεκπαίδευση των παιδιών και την τηλεργασία των γονιών, καθώς και την επανοικειοποίηση χώρων: μπαλκόνια που χρησιμοποιούνται ως χώροι κοινωνικοποίησης – με μια τηλεόραση ώστε «να έχουν την αίσθηση του θερινού σινεμά» –, δώματα που χρησιμοποιούνται εκ νέου ως χώροι σωματικής άθλησης, ή και υπόγειοι ανεκμετάλλευτοι χώροι που αποκτούν νέες δραστηριότητες (Εικόνα 1). Η ανάλυση αυτή τονίζει διαφορετικές εμπειρίες, για παράδειγμα μεταξύ μιας μονοκατοικίας με δυνατότητες εκτόνωσης στην αυλή/κήπο και ενός περιορισμένου αστικού διαμερίσματος, αλλά και την προσαρμοστικότητα του αστικού μοντέλου της πολυκατοικίας λόγω των υπαίθριων και ημι-υπαίθριων χώρων. Όπως, επίσης, υπογραμμίζει τις προκλήσεις της καθημερινής συμβίωσης, όπως αυτές διαφοροποιούνται ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και την απασχόληση.

Η εστίαση στις λειτουργίες, τις υλικότητες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δομημένου περιβάλλοντος αποτέλεσε περαιτέρω πεδίο προβληματισμού. Η Λουίζα Καλούση ανέλυσε τρία οικοδομικά τετράγωνα σε τρεις διαφορετικές γειτονιές των Χανίων: τη Νέα Χώρα, τα Παχιανά και τα Δικαστήρια, περιοχές με αστικές πολυκατοικίες και σχετικά υψηλή πυκνότητα δόμησης. Η εργασία εξέτασε τις νέες διαρρυθμίσεις εντός της (πολύ)κατοικίας και τις πολλαπλές «νέες» δραστηριότητες που τείνουν να μετατρέψουν τον οικιακό χώρο σε «πολυκέντρο λειτουργιών». Η υπόθεση της κατοικίας ως «κοινωνικό αγαθό» οδήγησε στη διερεύνηση του αν και κατά πόσο το κτιριακό απόθεμα ανταποκρίνεται στις ανάγκες αξιοπρεπούς διαβίωσης, σε συνάρτηση με παραμέτρους όπως η ηλικία των κτιρίων και οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στα νοικοκυριά (Εικόνα 2). Στο πλαίσιο αυτό, αναδείχτηκε μια σειρά από διαφοροποιημένα προβλήματα όπως η στενότητα χώρου, η μη πρόσβαση σε υπαίθριο χώρο, οι δυσκολίες συντήρησης, καθώς και οι δυσκολίες πρόσβασης στο διαδίκτυο, τη θέρμανση, την κατανάλωση ενέργειας. Συνολικά αναγνωρίστηκαν τάσεις προς μια κατοικία με μικρότερο βαθμό ιδιωτικότητας αλλά και προς νέες ανισότητες πρόσβασης σε αξιοπρεπή διαβίωση.

Χωρικές επιπτώσεις της τηλεργασίας και τηλεκπαίδευσης

Οι μετατοπίσεις μεταξύ εργασιακού και οικιακού χώρου αποτέλεσαν ακόμα ένα ενδιαφέρον πεδίο διερεύνησης. Η Ευμορφία Καργοπούλου και η Μαρία Κοκολογιάννη κατέγραψαν τόσο τις αλλαγές στον εργασιακό χώρο – έχοντας ως μελέτη περίπτωσης μια μεγάλης κλίμακας πολυεθνική εταιρεία – όσο και τις επακόλουθες αλλαγές στον οικιακό χώρο λόγω της εξ αποστάσεως εργασίας. Εστιάζοντας σε μελέτες περίπτωσης με εργαζόμενους σε καθεστώς (α) δια ζώσης εργασίας, (β) εκ περιτροπής δια ζώσης εργασίας, (γ) εξ αποστάσεως εργασίας ή και (δ) διακοπής εργασίας, διερεύνησαν τις ανάγκες διαμόρφωσης νέων χώρων εργασίας εντός της κατοικίας, υπογραμμίζοντας σημαντικές διαφοροποιήσεις, δυσκολίες και προσαρμογές ανάλογα με το φύλο, το εισόδημα και την επαγγελματική ιεραρχία (Εικόνα 3).

Κατέγραψαν επίσης τις χωρικές αλλαγές στον ίδιο το χώρο εργασίας ως προς την κίνηση, την υγιεινή, τη σίτιση των εργαζομένων και την οργάνωση των θέσεων εργασίας, αναδεικνύοντας ενδιαφέρουσες όψεις όπως νέες οργανώσεις που ωθούν σε απομόνωση μικρών ομάδων σε κλειστά γραφεία παρά σε ενιαίους χώρους εργασίας.

Οι ειδικές χωρικές επιπτώσεις της πανδημίας στην κοινωνική ομάδα των φοιτητών και φοιτητριών του Πολυτεχνείου Κρήτης παρουσίασε επίσης ενδιαφέρον. Ο Ανδρόνικος Πετίδης εξέτασε μεταβολές στους τρόπους και τους λόγους μετακίνησης από και προς το Πολυτεχνείο κατά τις περιόδους πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Η ανάλυση έδειξε πως ναι μεν μειώνονται οι ανάγκες μετακίνησης, όχι όμως ομοιότροπα. Για παράδειγμα, αν και μειώνονται οι μετακινήσεις για ακαδημαϊκές υποχρεώσεις, παραμένουν οι ανάγκες για σίτιση στη φοιτητική λέσχη. Ενδιαφέρον εύρημα ήταν ότι από το σύνολο των μετακινήσεων, η σημαντικότερη μείωση αφορούσε τη δημόσια συγκοινωνία. Οι παρατηρήσεις αυτές συνδυάζονται με κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους. Για παράδειγμα, φαίνεται ότι οι επιπτώσεις της πανδημίας είναι εντονότερες σε φοιτητές/τριες που βρίσκονται σωρευτικά σε καθεστώς ενοικιαζόμενης κατοικίας, μη οικονομικά ανεξάρτητοι και με ανάγκη παροχής σίτισης από το Πολυτεχνείο. Χωρικά ζητήματα που επισημάνθηκαν αφορούσαν μια «απομάκρυνση» τόσο του Πολυτεχνείου και των δικαιούχων της φοιτητικής εστίας από την πόλη όσο και των φοιτητών/τριών που διαμένουν στην πόλη από το Πολυτεχνείο (Εικόνα 4).

Στο πλαίσιο αυτό, προέκυψε η κατεύθυνση για μια αναβαθμισμένη διασύνδεση πόλης και Πολυτεχνείου, λαμβάνοντας υπόψη τις διαφοροποιημένες ανάγκες των φοιτητών/τριών.

Μετατοπίσεις στον αστικό δημόσιο χώρο: αντίρροπες δυναμικές και νέα εμπόδια

Τα ζητήματα χρήσης, οικειοποίησης και πρόσβασης στο δημόσιο χώρο αποτέλεσαν μια τρίτη ενότητα προβληματισμού. Ο Χαράλαμπος Νεοκλέους και η Ιωάννα Νιθαυριανάκη κατέγραψαν «αντίρροπες δυναμικές», εστιάζοντας σε τρεις πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους δημόσιους χώρους ως μελέτες περίπτωσης: την πλατεία της Σπλάντζιας, το Πάρκο Ειρήνης και Φιλίας και το Πάρκο Αμπεριάς. Η ανάλυσή τους προσέγγισε τις διαφοροποιημένες χρήσεις και οικειοποιήσεις του δημόσιου χώρου, το ρόλο των πολεοδομικών χρήσεων γης που περιβάλλουν τους χώρους αυτούς, αλλά και το πώς οι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες δραστηριοποιούνται εντός τους. Η συγκριτική ανάλυση των τριών πλατειών ανέδειξε σημαντικές ποσοτικές και ποιοτικές διαφοροποιήσεις ως προς την τοποθεσία, την έκταση, το λειτουργικό αστικό χαρακτήρα της ευρύτερης περιοχής τους, καθώς και τα φυσικά και σχεδιαστικά χαρακτηριστικά τους (Εικόνα 5). Ιδιαίτερα τονίστηκε η νέα σημασία που αποκτούν εκ των πραγμάτων οι δημόσιοι χώροι σε επίπεδο γειτονιάς, έναντι αυτών που βρίσκονται στο κέντρο της πόλης. Από την ανάλυση αυτή, προέκυψε η κατεύθυνση για αναβάθμιση ή και δημιουργία νέων δημόσιων χώρων στο επίπεδο της γειτονιάς, με ποιοτικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, προσβάσιμων με τα πόδια ή το ποδήλατο και σε άμεση συνάρτηση με τις περιοχές κατοικίας.

Οι διαφοροποιημένες εμπειρίες του δημόσιου χώρου υπογραμμίστηκαν από δύο ακόμα εργασίες με έμφαση στα νέα χωρο-κοινωνικά εμπόδια που διαμορφώνονται για μειονοτικές και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Η Εμμανουέλα Κλουβιδάκη και η Έλενα Κρυσταλόγιαννη αναζήτησαν χωρικές επιπτώσεις της πανδημίας σε μετανάστες χωρίς χαρτιά και πρόσφυγες/αιτούντες άσυλο. Αναδεικνύοντας όψεις που συνήθως παραλείπονται από τη δημόσια συζήτηση, κατέγραψαν πώς οι «ξένοι» ή οι «άλλοι» στην πόλη αντιμετωπίζουν επιπλέον κοινωνικά και χωρικά εμπόδια κατά τη συγκυρία της πανδημίας και μάλιστα του εγκλεισμού: για παράδειγμα μέσα από τις προσπάθειές τους για έκδοση άδειας παραμονής, τις μετακινήσεις τους με τα μέσα συγκοινωνίας, τις διεπαφές τους με τις κρατικές υπηρεσίες. Οι παράμετροι αυτές αλληλοτροφοδοτούνται με εμπόδια πληροφόρησης, γλωσσικής επικοινωνίας, ή πρόσβασης στο διαδίκτυο, δημιουργώντας συνθήκες κοινωνικού και χωρικού αποκλεισμού. Όπως δείχνει η εργασία, σε συνθήκες εγκλεισμού καθίστανται εκ των πραγμάτων αδύνατες οι προσπάθειες πολλών ευάλωτων υποκειμένων να βιοποριστούν. Για παράδειγμα, αναφέρεται η ουσιαστική δυσκολία ενός πλανόδιου μικροπωλητή που πουλάει κάστανα, διασχίζοντας τον αστικό χώρο με μια κινητή ψησταριά-καρότσα (Εικόνα 6). Πρόκειται για την αναίρεση μιας άτυπης πρακτικής στο δημόσιο χώρο που βασιζόταν στην ενσώματη παρουσία αλλά και στη μυρωδιά, αφού όπως ο ίδιος δήλωσε «τα κάστανα είναι η μυρωδιά».

Νέα χωρικά εμπόδια κατά την περίοδο του εγκλεισμού εντόπισαν και ο Κωνσταντίνος Ευθυμίου και η Μαρία Μουσουράκη. Εστίασαν στις θεματικές του φύλου και της σεξουαλικότητας, προκειμένου να διερευνήσουν τις ιδιαίτερες χωρικές επιπτώσεις στην καθημερινότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ υποκειμένων.

Η ανάλυση ανέδειξε σημαντικές χωρικές διαστάσεις του εγκλεισμού στον οικιακό χώρο, με αναφορά σε ζητήματα πατριαρχικής και έμφυλης καταπίεσης που προκύπτουν σε περιπτώσεις επιστροφής στην οικογενειακή κατοικία. Επιπλέον καταγράφηκε μια αντίστροφη τάση σε σχέση με τη γενική επανοικειοποίηση του δημόσιου χώρου, στο βαθμό που συνθήκες συνωστισμού μπορεί να λειτουργούν αποτρεπτικά ως προς την παρουσία και ορατότητα ΛΟΑΤΚΙ+ υποκειμένων στο δημόσιο χώρο και, άρα, να συμβάλουν στην από-οικειοποίησή του. Ως αποτρεπτική παράμετρος καταγράφηκε και η ενισχυμένη παρουσία της αστυνομίας και οι νέες συνθήκες επιτήρησης που, σύμφωνα με τις συνεντεύξεις, αντί να μετριάζουν την αίσθηση ανασφάλειας, ενδεχομένως και να την ενισχύουν.

Χαρτογραφήθηκε, τέλος, μια σειρά από στρατηγικές προσαρμοστικότητας και εναλλακτικές διαδρομές που υιοθετούν ΛΟΑΤΚΙ+ υποκείμενα για τη μετακίνησή τους στο δημόσιο χώρο, την (ομο)κοινωνικότητα και την ερωτική επιθυμία (Εικόνα 7).

Ανοιχτά ερωτήματα για το μέλλον της πόλης

Οι μακροχρόνιες χωρικές επιπτώσεις της πανδημίας του covid-19 στα Χανιά – και γενικά στις πόλεις – παραμένουν αβέβαιες, σε αντιστοιχία με την αβέβαιη προοπτική της πανδημίας.

Ιδιαίτερα μάλιστα αν μαζί με τη συνειδητοποίηση της παγκόσμιας διάστασης της πανδημίας συνυπολογιστούν παράμετροι όπως οι εντεινόμενοι κίνδυνοι στην εποχή της κλιματικής κρίσης και η διαφαινόμενη νέα οικονομική κρίση σε συνάρτηση και με την αβεβαιότητα στον κλάδο του τουρισμού. Από τις διερευνήσεις έγινε κατανοητό ότι, παρόλο που τα Χανιά διαθέτουν χαρακτηριστικά όπως η αστική δομή, το μέγεθος, η παρουσία πράσινων και ελεύθερων χώρων και της θάλασσας, τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν παράμετροι ανθεκτικότητας ως προς τους καθημερινούς περιορισμούς της συγκυρίας, εντούτοις καταγράφονται ενδείξεις για διαφοροποιημένες εμπειρίες και ανάγκες τόσο μεταξύ διαφορετικών υπό-περιοχών όσο και διαφορετικών κοινωνικών ομάδων.

Η συγκυρία ανοίγει ένα ευρύ πεδίο προβληματισμού για παρεμβάσεις στην πόλη σε διαφορετικές γεωγραφικές κλίμακες: από το σχεδιασμό της κατοικίας, των χώρων εργασίας και των πράσινων χώρων· τη σύνδεση των παρεμβάσεων με τη δημόσια υγεία, τη βιώσιμη κινητικότητα, περιβαλλοντικά δίκτυα και νέες τεχνολογίες· μέχρι την άμβλυνση της χωρο-κοινωνικής ανισότητας και την πρόνοια για κοινωνικές ομάδες που πλήττονται περισσότερο. Στο πλαίσιο αυτό, διερευνήσεις στο τοπικό επίπεδο, όπως αυτές που επιχειρήθηκαν μέσα από εκπαιδευτικές διαδικασίες, αποκτούν σήμερα ουσιαστική σημασία. Και αυτό επειδή η κατανόηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του κάθε τόπου μπορεί να οδηγήσει στην αναζήτηση νέων δρόμων και διαδικασιών ανθεκτικότητας και να τροφοδοτήσει στοχευμένες πολιτικές και ενημερωμένους σχεδιασμούς: τόσο παρεμβάσεις με βραχυπρόθεσμο ορίζοντα όσο και μακροπρόθεσμους προγραμματισμούς στην κατεύθυνση μιας πόλης περισσότερο βιώσιμης και συμπεριληπτικής για όλες τις κοινωνικές ομάδες.

1. Στο μάθημα «Ειδική Θέματα Αστικής Θεωρίας και Σχεδιασμού»», επιλογής του 7ου εξαμήνου, στο πλαίσιο του προγράμματος ΕΣΠΑ 2014-2020.