«Το 1915 το εκπαιδευτικό παράρτημα της Γαλλικής Σχολής Αθηνών που είχε ανοίξει τις πύλες του λίγα χρόνια νωρίτερα μετονομάστηκε σε “Ινστιτούτο” (Ανώτατο Ινστιτούτο Γαλλικών Σπουδών), μετεξελισσόμενο σιγά – σιγά σε ένα νέου τύπου εκπαιδευτικό και
πολιτιστικό θεσμό, με ειδικές λειτουργίες, όπως η κατάρτιση των διδασκόντων γαλλικής γλώσσας και η διοργάνωση διαλέξεων γαλλικής λογοτεχνίας».
Από αυτήν την κομβική στιγμή για την εξέλιξη του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, ο αναπληρωτής καθηγητής Νικόλας Μανιτάκης θα πιάσει το νήμα για να αφηγηθεί στο βιβλίο του, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ασίνη, την ιστορία ενός εκπαιδευτικού και πολιτιστικού θεσμού, που έχει αφήσει βαθύ αποτύπωμα στην εκπαιδευτική και πολιτιστική ζωή της σύγχρονης Ελλάδας. Ο λόγος για το βιβλίο “Το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (1915-1961) – Η αειφορία των ελληνογαλλικών πολιτιστικών σχέσεων”, το οποίο θα παρουσιαστεί την ερχόμενη εβδομάδα στα Χανιά. Με αφορμή αυτή την εκδήλωση οι “Διαδρομές” επικοινώνησαν με τον συγγραφέα και μίλησαν μαζί του για το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και την πορεία του μέσα στον χρόνο αλλά και την εκτός Αθηνών διάσταση της δράσης του που έφτασε ως τα Χανιά.
Στο βιβλίο σας εξετάζεται την ιστορία του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, που μετράει πάνω από έναν αιώνα ζωής. Ποιες είναι, σε αδρές γραμμές, οι σημαντικότερες περίοδοι σε αυτή την πορεία;
Η υπερεκατονταετής ιστορία του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών μπορεί να διακριθεί σε δύο βασικές περιόδους. Μια πρώτη περίοδος εκτείνεται από δεύτερη δεκαετία έως και τα τέλη του 20ου αιώνα. Στο διάστημα αυτό το γαλλικό ίδρυμα λειτούργησε πρωτίστως ως ένας πετυχημένος εκπαιδευτικός φορέας μαζικής διδασκαλίας της διδασκαλίας γαλλικής γλώσσας με πανελλαδική παρουσία. Παράλληλα με τις εκπαιδευτικές του δραστηριότητες, το γαλλικό ίδρυμα ανέπτυξε μια πλούσια πολιτιστική δράση, με τη διοργάνωση κάθε χρόνο δεκάδων εκδηλώσεων καλλιτεχνικού χαρακτήρα, συχνά μεγάλης απήχησης. Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών διέθετε παραρτήματα σε πάνω από 20 ελληνικές πόλεις, εκ των οποίων δύο στην Κρήτη, σε Χανιά και Ηράκλειο, καθώς και σε πολλές περιοχές των Αθηνών και του Πειραιά. Στα παραπάνω παραρτήματα σύχναζαν εκατοντάδες μαθητές. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο συνολικός αριθμός των εγγεγραμμένων σπουδαστών έφτασε τις 28.000. Στη δεκαετία του 1990 το γαλλικό ίδρυμα γνώρισε, όμως, ένα ριζικό μετασχηματισμό. Έκτοτε και μέχρι σήμερα η δράση του επικεντρώνεται πια στη διοργάνωση ή συνδιοργάνωση με άλλους φορείς εκδηλώσεων πολιτιστικού χαρακτήρα. Η εκμάθηση της γαλλικής γλώσσας δεν θεωρείται πια μια από τις βασικές αποστολές του. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να καταργηθούν δεκάδες παραρτήματα στην επαρχία και στην περιοχή της πρωτεύουσας. Σήμερα το Ινστιτούτο Γαλλικό Ελλάδας, όπως ονομάζεται πια, διαθέτει παραρτήματα μόνο στη Λάρισα και στην Πάτρα, ενώ Γαλλικό Ινστιτούτο συνεχίζει να λειτουργεί και στη Θεσσαλονίκη. Με δύο λόγια, το Γαλλικό Ινστιτούτο του 21ου αιώνα είναι πολύ διαφορετικό απ’ αυτό του προηγούμενου αιώνα, τόσο σε ό,τι αφορά τις διαστάσεις του και τη γεωγραφική του παρουσία, όσο και σε σχέση με τις βασικές του λειτουργίες.
Είναι βάσιμο να υποστηρίξουμε ότι τα Ινστιτούτα ήταν ενταγμένα σε μια “αυτοκρατορική” λογική των ισχυρών κρατών; Κι αν ισχύει κάτι τέτοιο, πόσο αυτό επηρέασε τη λειτουργία του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών;
Πολύ εύστοχη η ερώτησή σας. Θα μπορούσε πράγματι κανείς να θεωρήσει ότι τα Ινστιτούτα, ιδρύματα εκπαιδευτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα, αποτυπώνουν μια πολιτική γλωσσικής και πολιτιστικής εξάπλωσης από «ισχυρά κράτη» με φιλοδοξίες παγκόσμιας ηγεμονίας. Όπως δείχνω στο βιβλίο μου, το «Ινστιτούτο» είναι μια γαλλική εφεύρεση των αρχών του 20ου αιώνα. Οι Γάλλοι βρήκαν, όμως, πολύ γρήγορα μιμητές. Έτσι, από τη δεκαετία του 1930 άρχισαν να λειτουργούν στην Ελλάδα γερμανικά, ιταλικά και βρετανικά Ινστιτούτα, στην Αθήνα αλλά και σε πόλεις της επαρχίας. Από τα τέλη του 20ου αιώνα, προστέθηκε και ένα ισπανικό Ινστιτούτο. Όλα αυτά τα ιδρύματα είχαν και έχουν ως κύρια αποστολή τους τη διάδοση της εθνικής τους γλώσσας και την προβολή της εθνικής τους κουλτούρας. Θεωρούνται ως οργανισμοί που επιτελούν «εθνικό έργο» γι’ αυτό και τυγχάνουν ισχυρής κρατικής υποστήριξης, οικονομικής αλλά και άλλης φύσεως. Εάν όμως εκληφθούν από τις κοινωνίες υποδοχής ως προπαγανδιστικοί μηχανισμοί, έστω και πολιτιστικού χαρακτήρα, ως ξένοι οργανισμοί που λειτουργούν μονομερώς, η όποια επιρροή τους κινδυνεύει να ακυρωθεί και η απήχησή τους να περιοριστεί δραστικά. Από τους πρώτους που το αντιλήφθηκαν ήταν ο εμπνευσμένος Διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, ο νεοελληνιστής και φιλέλληνας Οκτάβιος Μερλιέ και ο Υποδιευθυντής του ιδρύματος και στενός του συνεργάτης Ροζέ Μιλλιέξ. Επί Διευθύνσεως Μερλιέ-Μιλλιέξ, το Ινστιτούτο μετατράπηκε, στην πραγματικότητα, όπως δείχνω στο βιβλίο μου, σ’ ένα ελληνογαλλικό πολιτιστικό ίδρυμα, σ’ ένα χώρο όσμωσης της ελληνικής και της γαλλικής κουλτούρας, με πολιτιστικές δράσεις που αφορούσαν ακόμη και τη νεότερη Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Για να περιοριστώ σ’ ένα και μόνο παράδειγμα, ενδεικτικό όμως από κάθε άποψη: όσο και εάν μας φαίνεται παράδοξο, η σημαντικότερη εκδήλωση για τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας από τη γέννηση του Διονυσίου Σολωμού, το 1957, διοργανώθηκε από το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών. Υπολογίζεται ότι γύρω στους 25.000 θεατές επισκέφτηκαν τότε τη σχετική έκθεση του γαλλικού ιδρύματος για τον εθνικό μας ποιητή. Επί διευθύνσεως Μερλιέ, αναπτύχθηκαν, επίσης, συνεργασίες με πολλούς Έλληνες διανοούμενους και καλλιτέχνες.
Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι το «άνοιγμα» στο νεοελληνικό πολιτισμό και η επιδίωξη διάδρασης με τους εγχώριους κύκλους του πνεύματος και της τέχνης συνεχίστηκε, σε αρκετές περιπτώσεις, και από τους διαδόχους του Μερλιέ. Από τη μελέτη των ιστορικών τεκμηρίων προκύπτει, επομένως, μια πιο σύνθετη εικόνα σε σχέση μ’αυτό που θα περίμενε κανείς από ένα ίδρυμα που φέρει τον τίτλο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.
Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το αποτύπωμα που έχει αφήσει το Γαλλικό Ινστιτούτο στην Ελλάδα; Με ποια στοιχεία μπόλιασε την ελληνική πολιτιστική ζωή, όπως προκύπτει από την έρευνά σας;
Είναι εξαιρετικά δύσκολο να συνοψίσει κανείς εν τάχει το εξαιρετικά πλούσιο έργο που παρήγαγε το Ινστιτούτο. Για μια εκτενή απάντηση, ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί ασφαλώς να συμβουλευτεί το βιβλίο μου. Εδώ θα περιοριστώ να αναφέρω επιγραμματικά τη συνεισφορά του Ινστιτούτου σε δύο πεδία που δεν θα περίμενε κανείς να ’χει τόσο σημαντική δράση: στο εκδοτικό και στο επιστημονικό πεδίο. Το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, που διέθετε και δικό του τυπογραφείο, λειτούργησε για μισό αιώνα έναν εκδοτικό οίκο που εξέδωσε δεκάδες βιβλία, από επιστημονικές μελέτες και μεταφράσεις λογοτεχνικών κειμένων μέχρι ταξιδιωτικούς οδηγούς και σχολικά εγχειρίδια. Τα περισσότερα απ’ αυτά τα βιβλία εκδόθηκαν, επιπλέον, στην ελληνική γλώσσα! Σε ό,τι αφορά τώρα το επιστημονικό πεδίο, η επιβίωση στα δύσκολα μεταπολεμικά χρόνια του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, του σημαντικότερου μέχρι σήμερα ερευνητικού οργανισμού με αντικείμενο τη μελέτη του μικρασιατικού ελληνισμού, οφείλεται εν πολλοίς στην πολύπλευρη υποστήριξη που του παρείχε το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών. Οφείλουμε πολλά εν τέλει στο γαλλικό αυτό ίδρυμα και είναι καιρός νομίζω να το συνειδητοποιήσουμε.
Το θέμα που μελετάτε στο βιβλίο σας έχει και μια τοπική διάσταση που αφορά τα Χανιά. Ποια είναι αυτή;
Το παράρτημα του Γαλλικού Ινστιτούτου στα Χανιά ιδρύθηκε το 1947. Προέκυψε ως ένα επίμονο αίτημα προς τον Μερλιέ, πολλών τοπικών φορέων και παραγόντων. Οι Χανιώτες επεδίωκαν να καλύψουν τότε το κενό που άφησε η αποδυνάμωση μεταπολεμικά του γαλλικού σχολείου που συντηρούσαν οι καθολικές καλόγριες του Τάγματος του Αγίους Ιωσήφ. Το τοπικό παράρτημα λειτούργησε πετυχημένα για περίπου μισό αιώνα. Στη δεκαετία του 1960 φοιτούσαν σ’ αυτό γύρω στους 250 μαθητές, ενώ το 1951 υποδέχτηκε μια σημαντική έκθεση γαλλικού βιβλίου. Λειτούργησε επομένως όχι μόνο ως κέντρο εκμάθησης της γαλλικής, αλλά ενίοτε και ως πολιτιστική εστία. Αξίζει ασφαλώς η ιστορία του Γαλλικού Ινστιτούτου Χανίων να τύχει μιας πιο ενδελεχούς μελέτης, συμβάλλοντας στην ανάδειξη της μακράς παράδοσης παρουσίας γαλλικών ιδρυμάτων που διαθέτει η πόλη, δείχνοντας παράλληλα την φιλομάθεια και την ευρύτητα οριζόντων που διακρίνει τους κατοίκους της.
Η βιβλιοπαρουσίαση
Το βιβλίο του Νικόλα Μανιτάκη “Το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1915-1961 – Η αειφορία των ελληνογαλλικών πολιτιστικών σχέσεων” θα παρουσιαστεί την Τετάρτη 26 Απριλίου 2023 στις 19:00 στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων. Την εκδήλωση θα χαιρετίσουν η Στέλλα Κουτσουπάκη, πρόεδρος του Ελληνογαλλικού Συλλόγου Χανίων και η Αντωνία Κοκοτσάκη, σύμβουλος εκπαίδευσης Γαλλικής Γλώσσας Ηρακλείου. Για το βιβλίο θα μιλήσουν η καθηγήτρια της Σχολής Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνείου Κρήτης Αμαλία Κωτσάκη, το μέλος ΕΔΙΠ στο Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης Μαρίνα Αρετάκη και ο αναπληρωτής καθηγητής του ΕΚΠΑ – συγγραφέας Νικόλας Μανιτάκης. Τον συγγραφέα θα παρουσιάσει η φιλόλογος – ιστορικός τέχνης και γραμματέας του Ελληνογαλλικού Συλλόγου Χανίων Φωτεινή Κωστάκη.
Την εκδήλωση διοργανώνει ο Ελληνογαλλικός Σύλλογος Χανίων και οι εκδόσεις Ασίνη, με την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
