«Μην ταυτίζετε τον έρωτα με την επιθυμία. Η επιθυμία είναι απαίτηση της ζωτικότητάς σας, η ικανοποίησή της θα σας ανακουφίσει. Ο έρωτας αποκαλύπτεται στο πνεύμα, με αυτόν θα ολοκληρωθεί η ύπαρξή σας…»
(Ευ. Παπανούτσος) (1)
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ γλώσσα κάνει σαφή διάκριση ανάμεσα στην αγάπη και τον έρωτα/sexe (=επιθυμία για σεξουαλική επαφή), όπως ορίζονται οι δυο λέξεις κι απ’ τον φιλόσοφο Ευ. Παπανούτσο. Αντίθετα, για τους αγγλόφωνους ή γαλλόφωνους λαούς, οι δύο συναισθηματικές καταστάσεις συμπυκνώνονται στη λέξη love ή amour. Ο δε έρωτας/sexe εκφραζεται περιφραστικά: make love, faire l’ amour.
TO BEBAIO είναι ότι ο έρωτας (σεξ) είναι κάτι πραγματικό, ενώ η αγάπη ανήκει στη σφαίρα της φαντασίας. Το σεξ υπόκειται σε περιορισμούς υπακούοντας σε κώδικες. Έχει κοινωνικοπολιτικό χαρακτήρα, ενώ η ανείπωτη αγάπη περιγράφεται γλαφυρά στην “Αντιγόνη” του Σοφοκλή (497-406 π.Χ.) ως εξής:
“Έρως ανίκατε μάχαν,
Έρως ός εν κτήμασι πίπτεις,
ος εν μαλακαίς παρειαίς
νεάνιδος εννυχεύεις…” κ.λπ. (2)
ΦΑΝΤΑΖΟΜΑΣΤΕ την αγάπη πλαισιωμένη από απολυτότητες: εξιδανικευμένη (κάτι που δεν υπάρχει), χωρίς “αγκάθια” (προβλήματα πάντα υπάρχουν), αποκλειστική, κτητική· όχι σπάνια φαντασιωνόμαστε έναν έρωτα σφοδρό, παθιασμένο, θυελλώδη (3), φλογερό, παράφορο, κεραυνοβόλο, μοναδικό, αιώνιο. Όμως, η ζωή μάς προσφέρει συνήθως έναν απλό έρωτα, αρκούντως αμοιβαίο, προσγειωμένο, κοινωνικά συμβατικό. Ή, και αγοραίο! Άλλοτε πάλι, έναν έρωτα πλατωνικό, φαντασιακό, ανικανοποίητο, τραυματικό· αλλά κι έναν έρωτα με μεταφορική σημασία (έρως ελευθερίας, έρως δημιουργίας, έρωτας για την πολιτική κ.λπ.)
ΟΙ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ, η ερωτική λογοτεχνία, η ποίηση, το δημοτικό τραγούδι, τα λιανοτράγουδα, η κλασική δραματουργία εξυμνούν “τα πάθη του έρωτα”. Μπορεί, βέβαια, στη διάρκεια της μικρής μας ζωής, συμβαίνουν λιμοί, λοιμοί, σεισμοί, καταποντισμοί, εξοντωτικοί πόλεμοι, εκατόμβες ανθρώπινων απωλειών. Όμως, όλα αυτά παρέρχονται και το μόνο που μένει είναι ο αγώνας για ζωή: ο έρωτας για ζωή και δημιουργία είναι η κινητήρια δύναμη όλων.
… ΑΝΑΦΕΡΟΜΑΣΤΕ, ιδιαίτερα σήμερα που ο έρωτας αμφισβητείται, στο σημαντικότερο-κατά την άποψή μας- μουσικό έργο του Μάνου Χατζιδάκι, το “Μεγάλο Ερωτικό” (1972). Μια δημιουργία που χαρακτηρίζεται ως μικρή “περί έρωτος” σύνοψη, ή “μια περί έρωτος μουσική πραγματεία” (κατά τον ίδιο τον Χατζηδάκι, 1987). Ο ποιητικός στίχος εναρμονισμένος υπέροχα με τη μουσική, αποδίδει τις ποικίλες αποχρώσεις ενός διαχρονικού, αθάνατου ελληνικού ερωτικού λόγου: Ξεκινώντας χρονολογικά με τη Σαπφώ (“Κέλομαί σε Γογγύλα…”) και τον κλασικό Ευριπίδη (“Ερωτα εσύ…”, Μήδεια), περνάει στην ελληνιστική περίοδο με τη μετάφραση των ‘70 της Βίβλου (“Κραταιά ως θάνατος αγάπη”, Ασμα Ασμάτων Σολομώντος)· και από την Αναγεννησιακή Κρητική Ποίηση (“Μοίρα σκληρή κι αντίδικη/τυραννισμένη μοίρα…”, Ερωφίλη του Χορτάτση), φτάνει στη νεοελληνική παράδοση, στα Λιανοτράγουδα (“Να ’χα το σύννεφο άλογο και τ’ άστρι χαλινάρι”), έπειτα τον Σολωμό (“Ακου έν’ όνειρο, ψυχή μου/και της ομορφιάς θεά”). Κι από εκεί στον Καβάφη (“Δεν τα ηύρα πια ξανά–τα τόσο γρήγορα χαμένα–/τα ποιητικά τα μάτια”), τον Σαραντάρη (“Ποιος είν’ τρελός από έρωτα…”), τη Μυρτιώτισσα (“Σ’ αγαπώ/δεν μπορώ τίποτ’ άλλο να πω/πιο απλό, πιο βαθύ, πιο μεγάλο”), τον Ελύτη (“Με την πρώτη σταγόνα της βροχής σκοτώθηκε το καλοκαίρι…”) και τον Γκάτσο (“Πέρα στο θολό ποτάμι/έσκυψε η νύχτα να λουστεί…”, απ’το θεατρικό του Λόρκα “Περλιμπλίν και Μπελίσα”).
Ο ΙΔΙΟΣ ο Μάνος Χατζηδάκις (1972) είχε πεί για το δίσκο αυτό: “Η σειρά που ακολουθούν τα ποιήματα αυτά των Ελλήνων ποιητών σχηματίζει έναν αδιάσπαστο κύκλο τραγουδιών, μια λειτουργία για το Μεγάλο Ερωτικό -κάτι σαν τους εσπερινούς Αγίων σ’ ερημοκλήσια μακρινά με τη συμμετοχή φανταστικών αγγέλων, παρθένων και εφήβων…” (4)
ΣΤΟ ΚΟΜΜΑΤΙ “Τα Λιανοτράγουδα” (ανώνυμα δημοτικά ερωτικά δίστιχα), ο Χατζηδακις δείχνει μια απέραντη τρυφερότητα κι αγάπη για το είδος, οπότε και η μουσική επένδυση με δυο νεανικές φωνές (Νταντωνάκη, Ψαριανός) είναι εκπληκτική:
“Απ’ όλα τ’ άστρα τ’ ουρανού ένα είναι που σου μοιάζει
ένα που βγαίνει το πουρνό, όταν γλυκοχαράζει.
Κυπαρισσάκι μου ψηλό ποιά βρύση σε ποτίζει,
που στέκεις πάντα δροσερό κι ανθείς και λουλουδίζεις.
Να’χα το σύννεφ’ άλογο και τ’ άστρι χαλινάρι
Το φεγγαράκι της αυγής να ‘ρχόμουν κάθε βράδυ.
Αν μ’ αγαπάς κι είν’ όνειρο ποτέ να μην ξυπνήσω
Γιατί με την αγάπη σου ποθώ να ξεψυχήσω.
Της θάλασσας τα κύματα τρέχω και δεν τρομάζω
κι όταν σε συλλογίζομαι, τρέμω κι αναστενάζω.
Τί να σου πω; Τί να μου πεις; Εσύ καλά γνωρίζεις
και την ψυχή και την καρδιά εσύ μου την ορίζεις.
Εγώ είμ’ εκείνο το πουλί που στη φωτιά σιμώνω,
καίγομαι στάχτη γίνουμαι και πάλι ξανανιώνω
Σαν είν’ η αγάπη μπίστικη, παλιώνει, μηδέ λιώνει
ανθεί και δένει στην καρδιά και πάλι ξανακαινουργιώνει.
Χωρίς αέρα το πουλί χωρίς νερό το ψάρι
Xωρίς αγάπη δε βαστούν κόρη και παλικάρι
Αν μ’ αγαπάς κι ειν’ όνειρο, ποτέ να μην ξυπνήσω
γιατί με την αγάπη σου ποθώ να ξεψυχήσω.”
Η ΜΑΓΕΙΑ του έρωτα, το συναρπαστικό στην αρχή της σχέσης, ο πόθος, η τρυφερότητα, ο συγκλονισμός, τα πάθη ψυχής και σώματος που φέρνει μαζί της η επιθυμία συνεύρεσης, αλλά κι ό,τι εμποδίζει την πραγμάτωσή της, ο πόνος της αποστέρησης, της εγκατάλειψης, του χωρισμού, οι ενοχές, οι τύψεις – και τελικά, το δοξαστικό του έρωτα…, όλα αυτά περνούν μέσα απ’ αυτό το μουσικοποιητικό αριστούργημα. Με επιστέγασμα, αυτό που είχε εξομολογηθεί ο ίδιος ο δημιουργός σε συνέντευξή του στο δημοσιογράφο Γ. Πηλιχό (Τα Νέα, 16-12-1972;): “…Και ο έρωτας παραμένει πάντα ένα πρόβλημα όχι μόνο του καιρού μας, αλλά όλων των καιρών”! (10-2-2023)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
-(1) Ευ. Παπανούτσος (1900-1982), “Πρακτική Φιλοσοφία”- Βιοσοφία: Μικρές τομές σε μεγάλα ζητήματα. Εκδότης, “Νόηση”. Σειρά: Φιλοσοφία, στο Περί έρωτα κι αγάπης, 2011
-(2) “Αντιγόνη”, Σοφοκλή. Σε μετάφραση Ι.Ν. Γρυπάρη-(στ. 781-800, στροφή κι αντιστροφή Γ’ στάσιμου): “Έρωτ’ ανίκητε στον πόλεμο/ που κάνεις χτήμα σου όπου πέσεις,/που στ’ απαλά τα μάγουλα/ της κορασίδος νυχτερεύεις/ και γυρνάς πάνω απ’ τα πέλαγα/ και στους πιο απόμερους τόπους,/ δε σου ξεφεύγει εσένα ούτε Θεός/ ούτε κανείς απ’ τους λιγόζωους ανθρώπους/ κι όποιον θα πιάσεις γίνεται τρελός”
-(3) Σαπφώ (γύρω στο 630 με 570 π.Χ.): “Έρος δ’ ετίναξέ μοι φρένας ως άνεμος κατ’ όρος δρύσιν εμπέτων”. Σε μετάφραση Οδ. Ελύτη(“Σαπφώ, ανασύνθεση και απόδοση”, εκδ. Ίκαρος, σελ. 34-35, 1984): “ο Έρωτας μού άρπαξε την ψυχή μου και την τράνταξε ίδια καθώς αγέρας από τα βουνά χυμάει μέσα στους δρυς φυσομανώντας”
-(4) Μάνος Χατζηδάκις (1925-1994), “Ο Μεγάλος Ερωτικός” (1972) -Χωρίον ο Πόθος (1977): Με τους Φλέρυ Νταντωνάκη και Δ. Ψαριανό, (επανέκδοση σε cd 2008/2013) [εφημ. “Κ”]
