Έθιμα και αναμνήσεις από τις απόκριες του παρελθόντος

Στα χρόνια του κορωνοϊού οι απόκριες μοιάζουν με ανάμνηση παλιά καθώς καρναβάλια και γιορτές έχουν μπει -προσωρινά- στον “πάγο”. Σε πείσμα αυτού του αναγκαστικού διαλείμματος, οι “διαδρομές” γυρίζουν σήμερα το ρολόι του χρόνου πίσω για να ξαναβρούν το νήμα της χαράς και της διασκέδασης αυτής της ξεχωριστής γιορτής. Εκείνης της γιορτής που κάποτε ήταν συνυφασμένη με τον αυτοσχεδιασμό, τη σάτιρα και την αύρα, βεβαίως, του Διόνυσου.

Ξεναγοί μας σε αυτό το ταξίδι αναζήτησης των αυθεντικών αποκριών, τρεις άνθρωποι που μας μεταφέρουν μέσα από τις αναμνήσεις τους, στα έθιμα και την ατμόσφαιρα άλλων εποχών. Ο λόγος για τον δάσκαλο και λαογράφο Σταμάτη Αποστολάκη, τον παλιό δημοσιογράφο και τυπογράφο Γιώργο Μαρουλοσηφάκη και τον πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλόγου Κάινας Μαθιό Σταυρουλάκη.

Περίοδος ευθυμίας και διασκέδασης

«Οι Απόκριες είναι περίοδος ευθυμίας, διασκέδασης γιατί μετά την Καθαρή Δευτέρα, πορευόμαστε σε περίοδο νηστείας και προσευχής», σημειώνει ο δάσκαλος – λαογράφος, Σταμάτης Αποστολάκης.
«Με τις Κυριακές του Τελώνη του Φαρισαίου και του Ασώτου ακούσαμε την προφωνή των Αποκράδω. Το όνομα έμεινε από τα Βυζαντινά χρόνια, που κάποιος προσφωνούσε, διαλαλούσε δηλαδή, πως αρχίζουν οι Απόκριες!
Με την επόμενη Κυριακή, είμαστε κιόλας στην Κρέτινη, τη βδομάδα που δεν νηστεύεται το κρέας ούτε τα τετραδοπάρασκα. Μόλις όμως σβήσει η Κυριακή αργά, οι Χριστιανοί τ’ αποκριγιώνουνε, δηλαδή παύουν να τρώνει κρέας, ως το Πάσχα», αναφέρει.
Έθιμο των Αποκριών ήταν τα ψυχαγωγικά νυχτέρια και οι κεφάτες αποσπερίδες με παιχνίδια σαν την κολοκυθιά, την μπερλίνα, το μπουκάλι και άλλα παρόμοια, «ώσπου νάρθει κι η ώρα της λύρας, να στηθεί ο χορός, που τον περιμένουν με λαχτάρα τα νιάτα ιδιαίτερα, και που θα κρατήσει, τις πιο πολλές φορές, ως το ξημέρωμα!».
Την τέταρτη Κυριακή των Αποκριών, όπως αναφέρει ο κ. Αποστολάκης σε σχετικά σημειώματά του, «τη λέμε Τυρινή, κι εμείς, όπως και σ’ όλο τον ελλαδικό, πιστεύω χώρο, γιατί κύριο άρτυμα είναι το τυρί, κι ότι παράγεται από το γάλα.
Λέγεται και μακαρωνού για τα μακαρόνια ή τα λαζάνια που μαγειρεύουν!
Σε πολλά χωριά της Δυτικής Κρήτης, κι ιδίως στον Πελεκάνο, ετοιμάζουν απαραίτητα και κατημέρια, το βράδυ της Τυρινής αποκριάς, ένα είδος καλιτσουνιών με πολλή μυζήθρα».

Επίσης σε διάφορες περιοχές, όπως καταγράφει ο ίδιος:

• Αν φταρνιστεί κανείς στ’ αποκριάτικο τραπέζι, το θεωρούν για κακό (Ξενιτειά γή θάνατος, λέει η γριά και… στενοχωριέται).

• Τα ψίχουλα του ψωμιού του τραπεζιού της τελευταίας αποκριάς, τα φυλάγουν τα κορίτσια για να τα βάλουν το βράδυ στο μαξιλάρι τους, κι ίσως ονειρευτούν ποιον θα πάρουν!

• Στ’ αποκριάτικα τραπέζια, της τελευταίας ιδίως Κυριακής, τα φαγητά δεν σηκώνονται όλη μέρα κι ως τα μεσάνυχτα το τραπέζι δεν ξεστρώνεται.

• Στ’ αποκριάτικα τραπέζια δεν τρώνε μόνοι τους οι άνθρωποι του σπιτιού. Φέρνουν κι άλλοι συγγενείς και φίλοι τα φαγητά τους κι έτσι γίνεται μια συντροφιά μεγάλη όπου εύκολα δημιουργείται κέφι και γλέντι, που κρατά ως το ξημέρωμα. Απόψε, ιδιαίτερα της Τυρινής το βράδυ, θα παιχτούν παιχνίδια, θα γίνουν αστεία, θα χορευτούν χοροί, μέχρι κι “αράπικος” και θα τραγουδήσουν μαντινάδες και τραγούδια αστεία και κάπου κάπου… ελευθερόστομα, μια και το “καλεί η βραδιά”

Ακόμα ο κ. Αποστολάκης ο οποίος το 1983 είχε προχωρήσει και σε έκδοση κειμένου για τις Απόκριες στην Κρήτη, αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι «από τις γριές και τους γέροντες των χωριών μας, που ρωτήσαμε, μάθαμε πως: Μασκαράδες ντύνονται νέοι και νέες, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Οι μικρότεροι τη μέρα, οι μεγαλύτεροι τα βράδια “των Αποκράδω” και πιο πολύ τις τελευταίες Απόκριες.

Συνήθως οι κουκούγεροι (άλλη ονομασία των μεταμφιεσμένων στον τόπο μας) παριστάνουν γέρους και γριές, με το απαραίτητο τυρί (=καμπούρα), στην πλάτη, έγκυες γυναίκες προχωρημένης εγκυμοσύνης και άλλα σχετικά θέματα, πάντα αντίθετου φύλου.

Τις μασκάρες ή μουτσούνες ετοιμάζουν από καιρό, με δέρμα (προβιά) λαγού ή κουνελιού συνήθως. Κάποτε, πιο παλιά, μας είπαν, χρησιμοποιούσαν το μπλε σκληρό χαρτί περιτυλίγματος των μακαρονιών, μ’ ανάλογη διακόσμηση, τρυπήματα για τα μάτια, μύτη, στόμα ή κι από άλλα πρόχειρα υλικά… Αλλοι φορούν παλιά ρούχα ανάποδα! Απαραίτητα ήταν και τα κουδούνια, σε διάφορα μεγέθη και είδη, όπως: λέρια, καμπανέλλια, μεσόλερα, σκλαβέρια κ.λπ. που κρεμνούσαν στη μέση τους, μπρος και πίσω, οι μασκαράδες και που με ρυθμικές κινήσεις έπαιζαν αρμονικά και συνόδευαν τα βήματά των! Τα κουδούνια αυτά υπήρχαν σ’ όλα τα σπίτια των χωριών μας, με την πλούσια, τότε, κτηνοτροφία, γιατί σήμερα, όλο και λιγοστεύουν “τα λέρια” και τα πρόβατα, οι βοσκοί και τα κατσίκια!

Στα χέρια των, οι μασκαράδες, κρατούσαν χοντρά ραβδιά, τις χουρχούδες και μ’ αυτά έκαναν κινήσεις και χειρονομίες τέτοιες, σαν να φοβέριζαν τους περίεργους ή τους έτοιμους να τολμήσουν να τους ξεμουρώσουν, να τους ξεμασκαρώσουν δηλαδή, για να τους γνωρίσουν! Να τους τώρα, συντροφιές – συντροφιές. Πηγαίνουν στα συγγενικά και λοιπά σπίτια του χωριού, χαιρετούν με νοήματα, κάνουν αστεία και τούμπες, φοβερίζουν παίρνουν προσεκτικά το προσφερόμενο κέρασμα στο καλαθάκι των, γιατί δεν μπορούν να το φάνε, χτυπούν συνέχεια τα χουρχουδοράβδια των ρυθμικά και τέλος, φεύγουν για άλλο σπίτι!
Όλοι, ωστόσο, βγαίνουν στους δρόμους και στα σοκάκια, για να δουν τις συντροφιές των μεταμφιεσμένων, να λογαριάσουν ποιος είναι ποιος και τέλος να συμμαζευτούν στο πιο ευρύχωρο σπίτι ή καφενείο, όπου το γλέντι κι ο χορός θα συνεχιστούν με πολύ κέφι!».

“Καμήλα”: μια διονυσιακή γιορτή απελευθέρωσης

Το αποκριάτικο έθιμο της “καμήλας” χρονολογείται από τον 19ο αιώνα ενώ οι ρίζες του “κρατάνε” από τον Διόνυσο.
Στην “καμήλα” μπαίνουν συνήθως τρεις άνθρωποι. Ένας κρατάει το κεφάλι στερεωμένο σε ένα ξύλο, και οι άλλοι δύο με τη βοήθεια των καλαθιών σχηματίζουν τις καμπούρες της.
Μικροί και μεγάλοι, νέοι και γέροι, αφήνονται να παρασυρθούν στον χορό της “καμήλας” σε ένα τελετουργικό που διασώζεται μέχρι τις μέρες μας στο χωριό Κάινα του Δήμου Αποκορώνου.

«Σήμερα είμαι 60 χρονών και θυμάμαι το έθιμο της “καμήλας” από παιδί. Θυμάμαι επίσης να μιλάνε γι’ αυτό τόσο οι γονείς μας όσο και οι παππούδες μας», σημειώνει ο πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Κάινας Μαθιός Σταυρουλάκης μιλώντας στις “διαδρομές”.
Η “καμήλα” αποτελούσε διαχρονικά μια αφορμή απελευθέρωσης από τις κοινωνικές συμβάσεις και τα “στεγανά” της καθημερινότητας και των υποχρεώσεων: «Το έθιμο γίνονταν και γίνεται κάθε Καθαρά Δευτέρα. Έχει διονυσιακές ρίζες και οι άνθρωποι που συμμετείχαν από παλιά και συμμετέχουν και σήμερα νιώθουν σαν να απελευθερώνονται για λίγες στιγμές από τα “πρέπει”», αναφέρει ο κ. Σταυρουλάκης και προσθέτει ότι η προετοιμασία του εθίμου ξεκινούσε πολλές μέρες πριν την Καθαρά Δευτέρα.

«Υπάρχει ένα σατυρικό και ψυχαγωγικό στοιχείο στην “καμήλα”. Ήταν ανέκαθεν μια πολύ μεγάλη γιορτή για το χωριό. Θυμάμαι από παιδί όσοι συμμετείχαν ντύνονταν με προβιές ζώων και βάφονταν με φούμο. Όλα αυτοσχέδια. Μάλιστα εκείνοι που πρωταγωνιστούσαν στο έθιμο ήταν οι μεγαλύτεροι και οι μικροί σιγόνταραν. Θυμάμαι τον πατέρα μου που τού άρεσε να βγαίνει πάνω στην “καμήλα”. Για εκείνα τα χρόνια ένας μεγάλος άνθρωπος να λειτουργεί έτσι δεν ήταν συνηθισμένο. Δεν είναι όπως σήμερα. Πριν από 50 χρόνια ήταν αλλιώς. Επίσης, ήταν η μέρα που επιτρέπονταν οι αθυροστομίες και οι πλάκες χωρίς να δημιουργούνται παρεξηγήσεις», αναφέρει ο κ. Σταυρουλάκης.

Η “καμήλα” ήταν για την Κάινα από παλιά ένα μεγάλο γεγονός και με τα χρόνια άρχισε να συγκεντρώνει κόσμο και από τα γύρω χωριά αλλά και τα Χανιά, ενώ το έθιμο συνοδεύονταν πάντα με νηστίσιμες λιχουδιές. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος της Κάινας κρατάει ακόμα “ζωντανή” την ξεχωριστή αυτή παράδοση με ένα υποχρεωτικό διάλειμμα τα τελευταία δύο χρόνια λόγω κορωνοϊού.

Μασκαράδες μιας άλλης εποχής

Θύμησες από τις απόκριες του παρελθόντος, αφηγείται στις “διαδρομές” ο Γιώργος Μαρουλοσηφάκης, δημοσιογράφος, τυπογράφος:
«Οι απόκριες» -θυμάται- «συνοδευόταν πάντα με το έθιμο της μεταμφίεσης, τους μασκαράδες. Πριν το πόλεμο -τη δεκαετία του 1930- ήταν ελάχιστες οι εκδηλώσεις με μασκαράδες.
Θυμάμαι γύρω στο 1939 που μικρά παιδιά ντυνόμαστε κουκούγεροι, δηλαδή ντυνόμαστε με γεροντικά ρούχα και πηγαίναμε στα σπίτια της γειτονιάς.
Ήταν μεγάλη μας χαρά να πάμε στο σπίτι της κυρίας Φρόσως που θα μας κέρναγε γλυκό σταφυλιού μέσα σ’ ένα μεγάλο κύπελλο, ξεχωριστά για το κάθε παιδί.
Η κυρία Φρόσω ήταν η μοναδική στη γειτονιά που είχε την οικονομική ευχέρεια να φτιάχνει γλυκά κουταλιού. Ο άντρας της ήταν απόστρατος ταγματάρχης. Καυχιόταν ότι είχε πάει το 1918 στη Σεβαστούπολη εναντίον των Μπολσεβίκων και πού και πού πετούσε και ένα ρωσικό “Νιέτ”».

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ

«Ήρθε ο πόλεμος, η κατοχή και ξεχάστηκαν απόκριες και μασκαράδες. Προείχε ο αγώνας της επιβίωσης. Το 1946», συνεχίζει ο κ. Μαρουλοσηφάκης, «ήταν οι πρώτες απόκριες, μετά την γερμανική κατοχή και οι πρώτοι μασκαράδες.
Θυμάμαι μια παρέα νεαρών που είχε ντυθεί Γερμανοί πεταλάδες, είχε ντυθεί όπως οι Γερμανοί Γκεσταμπίτες με κράνος και ένα πέταλο κρεμασμένο στο στήθος τους όπως οι Γερμανοί.
Ξεκίνησαν από την πλατεία Δικαστηρίων για να πάνε στην Αγορά.
Οι αποδοκιμασίες όμως του κόσμου τους ανάγκασαν να βγάλουν γρήγορα αυτή την μεταμφίεση και να εξαφανιστούν.
Κάποια χρόνια ίσως γύρω στα 1950 είχαμε παρέλαση μασκαράδων και λίγων αρμάτων, πτωχικό αλλά καρναβάλι. Γρήγορα όμως ξεχάστηκε. Τώρα γίνονται πολλά καρναβάλια σε διάφορες περιοχές του Νομού Χανίων. Καλύβες – Σούδα – Παλιόχωρα και Καστέλι Κισάμου.

ΚΑΜΗΛΑ ΚΑΙ ΓΑΪΤΑΝΑΚΙ

Στα Χανιά μέχρι και τη δεκαετία του 1950 είχαμε και το έθιμο της καμήλας.
Χανιώτες έφτιαχναν μια καμήλα με σκελετό από καλάμια και πάνω έριχναν κουρέλια που έφταναν μέχρι το οδόστρωμα.
Μέσα έμπαιναν δύο άτομα και ο ένας κρατούσε ένα κοντάρι που στην άκρη του είχε δεμένη, μία μεγάλη γαϊδάρου.
Την είχαν μαζέψει από τα ψόφια ζώα που πετούσαν την εποχή εκείνη στον Κλαδισό.
Συνοδοί της καμήλας ήταν ένας Χανιώτης που κτυπώντας ένα ταμπούρλο τραγουδούσε.
Ντε – ντε – ντε καμήλα ντε και αυτοί που ήταν μέσα στη καμήλα χόρευαν.
Μια γυναίκα – συγγενής των καμηλιέρηδων κρατούσε ένα μεγάλο κόσκινο και ζητούσε τον “οβολό” του κοινού.
Εκτός από την καμήλα είχαμε και το γαϊτανάκι που στηνόταν στη νότια μεριά της Δημοτικής Αγοράς.
Το γαϊτανάκι ήταν ένας σιδερένιος στύλος που στην κορυφή του ήταν στερεωμένο ένα μεγάλο κυκλικό στεφάνι.
Από το στεφάνι κρέμονταν πολύχρωμες κορδέλες που τις κρατούσαν αυτοί που χόρευαν στο γαϊτανάκι.
Ένας φωνογράφος της εποχής, έπαιζε τη μουσική του χορού.
Για να χορέψεις στο γαϊτανάκι έπρεπε να πληρώσεις ένα μικρό ποσό στον ιδιοκτήτη.
Επίσημος αποκριάτικος χορός δινόταν κάθε Τσικνοπέμπτη στον Χρυσόστομο.

ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΣΕ ΣΠΙΤΙΑ ΚΑΙ ΧΟΡΟΙ

Μέχρι και το 1960 οι νέοι των Χανίων ντύνονταν μασκαράδες και το βράδυ πήγαιναν επισκέψεις σε γνωστά σπίτια ακόμη και σε άγνωστα.
Απαράβατος κανόνας ότι ένας από την παρέα, δε φορούσε μάσκα για να μπορούν οι οικοδεσπότες ν’ αναγνωρίσουν την παρέα.
Το 1949 είχαμε ένα χορό μεταμφιεσμένων σε σπίτι στον Άγιο Ιωάννη, είμαστε μια όμορφη παρέα αγοριών – κοριτσιών.
Κοντά μας ήταν και ο Αντώνης Μάλμος. Ένας Χανιώτης πρόσχαρος ομιλητικός με υπέροχο χιούμορ και μεγάλη καρδιά. Εγώ ήξερα ότι ήταν μανιώδης συλλέκτης βιβλίων.
Στο χορό είχε έλθει ντυμένος, με μία υπέροχη στολή ναυάρχου.
Είχε δώσει και μία στολή Κινέζου στο Νίκο τον Σκαραντώνη που έπαιζε το ακορντεόν και τραγουδούσε με την υπέροχη φωνή του.
Ο χρόνος και ο χορός κυλούσε ευχάριστα.
Το καλό κρασάκι – παραγωγής μου, είχα τότε αμπέλι, έφερε κέφι και χαμόγελα.
Τότε ζητήσαμε από τον Αντώνιο Μάλμο να βγάλει το “λόγο”.
Ο Αντώνης Μάλμος ανέβηκε σε ένα τραπέζι και άρχισε:
«Θα σας πω γιατί το μαντήλι έχει τέσσερις γωνίες.
Έβγαλε από την τσέπη του ένα τριγωνικό μαντήλι.
Τα παλιά χρόνια τα μαντήλια είχαν τρείς γωνίες όσα ήταν και τα δάκρυα της γυναίκας.
Δηλαδή στη μια γωνία το δάκρυ της χαράς, στην άλλη το δάκρυ της ευτυχίας και στη τρίτη το δάκρυ του πόνου.
Κάποτε όμως ο άντρας έπιασε την γυναίκα του να το απατάει, τότε θα τράβηξε το σπαθί να την σκοτώσει. Ένα δάκρυ όμως κύλησε από το μάτι της γυναίκας.
Τότε αυτό έκανε άλλη μια γωνία στο τρίγωνο μαντήλι κι έβαλε μέσα το δάκρυ.
Έτσι το μαντήλι απέκτησε τέσσερις γωνίες».