Οι περισσότερες εκκλησίες του Αγίου της ερήµου και της ταπεινοφροσύνης, του Αγίου Αντωνίου, που ευρίσκονται έξω από τις πόλεις είναι χτισµένες µέσα σε σπήλαια και αυτή η παράδοση διατηρείται για να µας υπενθυµίζει πως οι πολυτέλειες, τα φανταχτερά στολίδια και φώτα και η επίδειξη των «δωρεών» µε τις ονοµαστικές ταµπέλες δεν αρµόζουν στον φτωχό καθηγητή της Ερήµου.
Στο Ακρωτήρι Χανίων υπάρχουν έξι εκκλησίες του όλες σε σπήλαια.
Έτσι όλες οι εκκλησίες του Αγίου που υπάρχουν στα Σφακιά είναι διαµορφωµένες µέσα σε µικρά ή µεγάλα σπήλαια, όπως παρακάτω τις αναφέρω.
• Στη Θυµιανή Παναγία των Κοµητάδων πιο κάτω, µέσα σε ευρύχωρο σπήλαιο που χρησιµοποιείται σήµερα και σαν στάνη, θα δούµε το παµπάλαιο εκκλησάκι του Αϊ-Αντώνη και υπολείµµατα δίπλα από τα κελιά όπου έµεναν οι καλόγριες του Μοναστηριού της Θυµιανής. Το κεντρικό Μοναστήρι ήταν ανδρικό. Ίσως εδώ υπήρχε και αρχαίο Ιερό. Το Μοναστηράκι είχε χτίσει ο όσιος Άνθιµος ο τυφλός (18ος αιώνας) που γιορτάζεται εδώ την 4η Σεπτεµβρίου.
• Στη Χώρα Σφακίων ψηλά στα βράχια, πάνω απ’ τα σπίτια της γειτονιάς Μεσοχώρι µέσα σ’ ένα σπήλαιο που η είσοδος του φαίνεται από µακριά, θα δούµε πάλι άλλο εγκαταλελειµµένο εκκλησάκι του Αγίου, που χρησιµοποιείται και εδώ η αυλή του από κατσίκια και πρόβατα. Τα διάφορα υπολείµµατα κτισµάτων µαρτυρούν πως ίσως κάποιο Μοναστηράκι ήταν κάποτε και εδώ. Έξω από το σπήλαιο στέκει ακόµη ένας σφακιανός θολωτός τάφος που κάποιον άρχοντα Σφακιανό πρέπει να δέχτηκε τα παλιά χρόνια, αλλά κανείς δεν γνωρίζει ποιον.
• Κοντά στη περιοχή της Σελούδας, µεταξύ της τοποθεσίας Τραπέζια και του Αγίου Παύλου, ψηλά πάνω από την ακτή, ευρίσκεται ο Άγιος στη µικρή κόγχη ενός µεγάλου διώροφου σπηλαίου µε ιστορία και θρύλους. Ο παπά Γιώργης Χιωτάκης έχει πολλά να πει για την ιστορία της εκκλησούλας, που την έχτισε ένας καλόγερος ο οποίος για χρόνια µόναζε στον Άγιο Σάββα της Παλαιστίνης και µετά σε µοναστήρι της Ηπείρου. Μετά από κάποια γραφτά που ‘πέσαν στα χέρια του παπά Γιώργη, και από κάποια διαίσθηση, ψάχνοντας βρήκε στο πάτωµα κλεισµένο το παλιό σηµαντήρι άλλα αντικείµενα καθώς και ανθρώπινα οστά.
Το σπήλαιο ευρίσκεται ακριβώς στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας, που εξερευνήσαµε 26-8-1994. Η κυρίως και κάτω αίθουσα του έχει διαστάσεις περ 50×20 µέτρα και στο βάθος του υπάρχει δίοδος για τον επάνω όροφο που έχει χαµηλή οροφή και τρύπα από την οποία φαίνεται ο χώρος του πρώτου ισογείου.
Στην κάτω κεντρική είσοδο δεξιά υπάρχει τοίχος από παλαιό κτήριο, πάχους ενός µέτρου, µήκους περ. 10 µέτρων και πλάτους κτηρίου 3 µέτρων, που ίσως άνηκε στο µοναστηράκι του καλόγερου. Έξω ακριβώς στην είσοδο είναι φυτρωµένη µεγάλη χαρουπιά.
• Επίσης υπάρχει µια εκκλησία του Αγίου µέσα σ’ ένα σπήλαιο των κακοτράχαλων γκρεµνών των Σφακίων πάνω από το χωριό Άγιος Γεώργιος το παλιό Κολοκάσια, το οποίο σήµερα έχει µεταφερθεί χαµηλότερα και ονοµάζεται Άγιος Νεκτάριος.
• Στο γραφικό Λουτρό και στη βραχώδη ακτή του ακρωτηρίου Μουρί, µέσα σε θαλασσινό σπήλαιο ο Άγιος Αντώνιος έχει αυτή τη φορά µεταβληθεί σε θαλασσινό Άγιο. Μέχρι τελευταία υπήρχε η παράδοση οι άρτοι που πήγαιναν οι Σφακιανοί στον Άγιο, να αναπαριστούν κάποιο µέλος του σώµατος ή οτιδήποτε άλλο είχαν ταµένο στον θαυµατουργό Άγιο.
• Στην έξοδο τέλος του φαραγγιού της Σαµαριάς στην ανατολική πλευρά του φοβερού κατακόρυφου γκρεµνού, απέναντι από την Άνω Άγια Ρουµέλη, βρίσκεται ακόµη το µικρό εκ- εκκλησάκι του φτωχού Αγίου. Πρέπει να σκαρφαλώσεις λίγο στον χαλασέ και τον γκρεµνό για να φτάσεις µε λίγα πέτρινα σκαλιά στην πόρτα του τοίχου που κλείνει την είσοδο του σπηλαίου.
Στο σπήλαιο των Χριστουγέννων και του Οσίου Ιωάννη
στη Μαραθοκεφάλα
Η Σπηλιά είναι από τα πιο όµορφα και περιποιηµένα χωριά της Κισσάµου αλλά και των Χανίων, δυόµισι χιλιόµετρα νότια του Κολυµβαρίου. Έχει µνηµεία εκκλησιαστικά, νερά και πλατάνια, δραστήριους ανθρώπους και το σπήλιο του Αϊ-Γιάννη του Ερηµίτη στον οικισµό Μαραθοκεφάλα.
Η Σπηλιά το 1881 ήταν έδρα ∆ήµου µε 555 χριστιανούς κατοίκους και το 1920 πάλι αγροτικός δήµος µε 543. Σήµερα οι κάτοικοί της δεν ξεπερνούν τους 250.
Η Μαραθοκεφάλα χτισµένη σε υψόµετρο 120 µέτρων βόρεια της Σπηλιάς έχει σήµερα περίπου 80 ανθρώπους και νότια του οικισµού το µεγάλο και ενδιαφέρον σπήλιο του Αϊ-Γιάννη.
Η θέα από την είσοδο του σπήλιου είναι µεγαλοπρεπής προς τον κάµπο του Ταυρωνίτη και του Πλατανιά, προς τα Λευκά Όρη ακόµη πιο ανατολικά.
Στην απογραφή του 1637 η περιοχή του σπήλιου αναφέρεται σαν µοναστήρι και κατά την παράδοση στην περιοχή διέµεναν µέχρι τα χρόνια της τουρκοκρατίας µόνιµα καλόγριες. Ο περιηγητής RAULIN αναφέρει πως η χωρητικότητα του σπηλαίου είναι 4000 ατόµων.
Το σίγουρο είναι ότι υπήρξε ασκητικό κέντρο µέχρι και την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας αλλά δεν διευκρινίσθηκε ακόµη ποια η λατρευτική του αξία µέχρις ότου άρχισε να λατρεύεται εδώ ο όσιος Ιωάννης.
Κατά την Ιερά παράδοση ο όσιος Ιωάννης όταν αποχωρίστηκε από τους άλλους 98 Αγίους Πατέρες που έµειναν στον Αζωγυρέ (16ος αιώνας) πέρασε από εδώ όπου έµεινε για λίγο στο σπήλαιο πριν συνεχίσει για το Ακρωτήρι των Χανίων. Λόγω της έλλειψης νερού προσευχήθηκε και χτύπησε µε το ραβδί του τον βράχο απ’ όπου από τότε αναβλύζει νερό το οποίο οι πιστοί άνθρωποι θεωρούν άγιασµα. Το νερό σήµερα προέρχεται από σταγονορροή και συγκεντρώνεται σε µικρή δεξαµενή πίσω από το εκκλησάκι του αγίου και χαρακτηρίζεται αδάπανο. ∆ηλαδή δεν τελειώνει ποτέ όσο και αν ληφθεί.
Το σπήλαιο έχει σχηµατισθεί µέσα σε σκληρή και γκρίζα µάζα κροκαλοπάγων πετρωµάτων της πλειόκαινου γεωλογικής περιόδου. Η είσοδος του αρκετά πλατιά δίδει την εντύπωση, µε µια φυσική κάµαρα, ότι αποτελείται από δυο τµήµατα. Το σπήλαιο έχει µήκος περί τα 30 µέτρα και πλάτος λίγο µεγαλύτερο και ουσιαστικά τέσσερα διαµερίσµατα. Το ύψος του φθάνει τα 8 µέτρα και η συνολική έκτασή του τα 700 τ.µ. Το εκκλησάκι του Αγίου είναι κτισµένο στα δεξιά της εισόδου και πάρα πολλοί πιστοί συρρέουν εδώ την 7η Οκτωβρίου κάθε χρόνο όταν πανηγυρίζει ο Άγιος. Επίσης στο σπήλαιο πραγµατοποιείται από τη Μητρόπολη Κισσάµου και τον εφηµέριο Σπηλιάς η νυχτερινή λειτουργία των Χριστουγέννων.
Τα Χριστούγεννα πραγµατοποιείται αναπαράσταση του σπηλαίου της γεννήσεως µε την Αγία οικογένεια και τους βοσκούς ζωγραφισµένους ανάγλυφους αλλά τα ζώα της αγίας φάτνης πραγµατικά, φυσικά.
Και τότε συρρέουν εδώ κατά χιλιάδες οι πιστοί που κατακλύζουν το σπήλαιο και τον έξω χώρο για να συµµετάσχουν στην κατανυκτική και γραφική αυτή θεία λειτουργία.
Ένας παλαιός θρύλος διηγείται πως η σπηλιά στο βαθύτερο σηµείο της σε έναν µεγάλο σεισµό κατάπεσε και έθαιψε ένα χωριό.
Στη Ν.Α. κόγχη της σπηλιάς, όπου µοιάζει µε κατακόµβη, στην Κρύπτη του Αγίου όπως την έχουν ονοµάσει, έχει διαµορφωθεί ο µικρός χώρος σε παρεκκλήσι. Εκεί ο επί 40 χρόνια εφηµέριος της Σπηλιάς µακαριστός πατέρας Ευάγγελος Σφακιανάκης που είχε να παρουσιάσει ένα τεράστιο έργο στην περιοχή (µουσείο εικόνων κ.λπ., πολιτιστικά και φιλανθρωπικά) είχε ανεύρει ότι υπήρχε λατρεία του Αγίου Σπυρίδωνα και αποφάσισε να καθιερώσει τον εορτασµό του την 13η Ιουλίου ηµέρα του θαύµατος µε τον τυφλό.
Επίσης συγκεντρώνοντας δραχµή δραχµή τις προσφορές των πιστών, χωρίς καµία άλλη βοήθεια, πραγµατοποίησε τελευταία ένα µεγάλο έργο διαµόρφωσης χώρου και την ανέγερση οκτώ δωµατίων (32 κλίνες) για τη δηµιουργία πνευµατικού ησυχαστηρίου για οποιοδήποτε έχει ανάγκη. Και όλες αυτές τις εργασίες µε έναν µοναδικό σεβασµό στο περιβάλλον. Αξίζει η επίσκεψη και προσκύνηση στη Μαραθοκεφάλα και στο χωριό της Σπηλιάς. Ο περίπατος ως εκεί προσφέρει πολλά.
