Αγαπητοί μας αναγνώστες,
Χρόνια Πολλά με Υγεία!
Ύστερ’ από δεκατριών Παρασκευών (15/5 μέχρι 7/8) συνεργασίες μας, αφιερωμένες στο Συγγραφικό και Ποιμαντικό έργο του μακαριστού Ιεράρχη μας Ειρηναίου Γαλανάκη, η στήλη μας σήμερα αφιερώνεται με ευλάβεια στην αυριανή Μεγάλη Γιορτή της Χριστιανοσύνης, την Κοίμηση της Παναγίας μας!
Με τη συνεργασία μας αυτή θα θυμίσουμε στους αναγνώστες μας, “αναφορές της Μεγαλόχαρης στο Δημοτικό Τραγούδι της Κρήτης μας”.
Χαρείτε το μαζί με τις ευχές μας:
Η Παναγία στο Ριζίτικο Δημοτικό Τραγούδι της Κρήτης
Καθρέπτης της ψυχής του Λαού μας, μέτρο της πνευματικότητάς του και πιστοποιητικό της Ανθρωπιάς, της Πίστης, της Ομοιογένειας και της ζωντάνιας της φυλής μας, το Δημοτικό Τραγούδι μας και στο προκείμενο, το Ριζίτικο δημοτικό τραγούδι της Κρήτης. Προνόμιο της Ρίζας και των χωριών της γύρ’ από τα Λευκά Όρη, τις Μαδάρες μας τις χιλιοτραγουδισμένες!
Παραδομένο από στόμα σε στόμα στους αιώνες, αποτελεί την ιερή όντως παρακαταθήκη και τον άρρηκτο σύνδεσμο της ελληνικότητάς μας.
Στοιχεία του· η ζωντανή μουσική και αρμονική γλώσσα και το μέτρο του, που τα χαρακτηρίζουν η τελειότητα, η χάρη και η ακρίβεια. Κι όσο για το μέλος του: εξαίσιο, με ποικίλματα και επαναλήψεις, ντύνει τον λόγο τον ποιητικό θαυμάσια. Μέσα στα Ακριτικά, Ηρωικά, Ιστορικά Ριζίτικα, τις Παραλογές, τα Ερωτικά, του Γάμου, της Ξεφάντωσης, τα Νανουρίσματα, Ταχταρίσματα, Παιδικά, της Ξενιτιάς, Μοιρολόγια, του Κάτω Κόσμου, του Χάρου, τα Θρησκευτικά, Λατρευτικά, Γνωμικά κ.ά., πλουσιότατη είναι και η ομάδα όσων αναφέρονται στο πρόσωπο της Παναγίας, από τη μεγάλη ενότητα των θρησκευτικών τραγουδιών. Γιατί έχει παρατηρηθεί και δεν μπορούσε -εξάλλου- να είναι διαφορετικά, ότι αρκετό Δημοτικό τραγούδι της Κρήτης είναι διαποτισμένο σε βάθος, με την έννοια και το περιεχόμενο της χριστιανικής διδασκαλίας, σ’ όλα τα κεφάλαιά της και βέβαια και σε ό,τι αφορά στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου, της Παναγίας μας!
Ναι! δε γινόταν αλλιώτικα! Δεν θα μπορούσε ο άγνωστος λαϊκός ποιητής της Κρήτης να μη συμπεριλάβει το πρόσωπο της Παναγίας στον στίχο του, στης έμπνευσής του τους καρπούς.
Γιατί: η Παναγία είναι “το πνευματικό στόλισμα της Ορθοδοξίας μας”, όπως λέει ο Φώτης Κόντογλου:
«…Για μας τους Έλληνες -σημειώνει, συνεχίζοντας- είναι η πονεμένη Μητέρα, η παρηγορήτρια κι η προστάτρια, που μας παραστέκεται σε κάθε περίσταση. Σε κάθε μέρος της Ελλάδας είναι χτισμένες αμέτρητες εκκλησίες και μοναστήρια, παλάτια αυτηνής της ταπεινής βασίλισσας κι ένα σωρό ‘ρημοκλήσια, μέσα στα βουνά, στους κάμπους και στα νησιά, μοσκοβολημένα από την παρθενική και πνευματική ευωδία της…
…Το κάλλος της Παναγίας δεν είναι κάλλος σαρκικό, αλλά πνευματικό, γιατί εκεί που υπάρχει ο πόνος κι η αγιότητα, υπάρχει μοναχά κάλλος πνευματικό…»
Κι ακόμη, γιατί η πανίερη μορφή της Παναγίας μας, είναι συνυφασμένη με την εθνική μας ύπαρξη.
– Η Παναγία, μας παραστέκει, δύο χιλιάδες χρόνια, τώρα, στους αγώνες του Έθνους μας!
– Η Μεγαλόχαρη, μας δίνει δακρυσμένη, κουράγιο, στην πικρότατη ώρα της Άλωσης της Πόλης (29-5-1453), όπου μας στυλώνει η ουράνια υπόσχεσή της: “Πάλι με χρόνους με καιρούς…”
– Η Οδηγήτρια, μας σκέπει και μας κραταιώνει, φαντάρους και λαό, στα βορειοηπειρωτικά βουνά, το ‘40.
– Τη νιώθουμε πάντα δίπλα μας, βοηθό και σκέπη μας, μεσίτρια και στήριγμά μας.
Γι’ αυτό δεν μπορούσε να λείπει κι από το τραγούδι μας.
Καιρός όμως να δούμε κάποιες στροφές ριζίτικων, δημοτικών της Κρήτης τραγουδιών, που μέσα στους στίχους των, έχει περιπλέξει ο λαϊκός ανώνυμος δημιουργός των, το όνομα της Χάρης της.
Λέει το ριζίτικο, της τάβλας:
1. «Πάνω στην άκρη τ’ Ουρανού, στην τέλειωση του Κόσμου,
μοναστηράκι έχτιζεν η Παναγιά Παρθένος.
Ούλ’ οι γι’ αγγέλοι κουβαλούν κι οι γι’ Αποστόλοι χτίζουν,
‘πού τ’ Όρος παίρνουν το νερό, ‘πού την Αξιά το χώμα,
5. και στην Κωνσταντινούπολη κάνουν τα κεραμίδια…»
Το ριζίτικο έχει συνολικά δεκαεννέα στίχους, ανήκει στην κατηγορία των Ακριτικών – Ηρωικών Ριζίτικων και είναι από τα αρχαιότερα του είδους. Στους δεκαπεντασύλλαβους ανομοιοκατάληκτους στίχους του, η Παναγιά Παρθένος χτίζει “ψηλά στην άκρη τ’ Ουρανού, στην τέλειωση του Κόσμου”, μοναστηράκι, με μαστόρους και βοηθούς, ‘πουργούς και χτιστάδες, αγγέλους κι αρχαγγέλους, Αποστόλους κι Ευαγγελιστές, που κατηφορίζουν ως τα εγκόσμια μέρη, για να προμηθευτούν πέτρες και χώμα, νερό και κεραμίδια, για το ιερό κτίσμα π’ αρχέψανε.
Εικόνες κι έννοιες, συγκινητικά, μεγαλειώδεις!
Αλλά και “στο καράβι που ’ρχεται από τα Ιεροσόλυμα” ο λαϊκός δημιουργός – ποιητής του, ξεδιακρίνει την Παναγία, να κάθεται στην πλώρη του και να το προστατεύει από τις “βαρές φουρτίνες” και τους άπιστους Αγαρηνούς.
Ψάλλει το θαυμάσιο ριζίτικο:
1. «Από τα Ιεροσόλυμα έρχετ’ έναν καράβι
στην πρύμνη κάθετ’ ο Χριστός, στην πλώρ’ η Παναγία,
Άϊ -Βασίλης στα πανιά. Ο Πέτρος είναι ναύαρχος
κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι…»
Στην ίδια θέση θα βρούμε και πάλι τη Μεγαλόχαρη Παναγία μας και στο επόμενο καταπληκτικό ριζίτικο της Δυτικής Κρήτης δημιούργημα, όπου λόγος και μέλος σαγηνεύουν τον ακροατή των:
1. «Τρεις καλογέροι Κρητικοί και δυο απ’ τ’ Άγιον Όρος
κάτεργον εσκαρώνανε εισέ βαθύ λιμνιώνα.
Χιλιώ πεντακοσιώ πηχώ κι είχε και χίλιους μέσα,
μέσα ‘χε και το ναύκληρο, μέσα ‘χε και το ναύτη.
5. Στην πρύμνη βάνουν το Σταυρό, στην πλώρη Παναγία,
στη μέσην του του κάτεργου βάνουν τον Άϊ -Γιώργη
και βάνουν και γραμματικό τση χήρας το Γιαννάκη».
Το ριζίτικο ανήκει στην κατηγορία των παραλογών. Έτοιμο “χτισμένο κι αρματωμένο” τώρα, το καράβι, αρμενίζει στα πέλαγα και δε φοβάται τραμουντάνες και μαΐστρους, βοριάδες και σιρόκους απειλητικούς. Γιατί έχει τιμονιέρηδες κι οδηγούς του: Παναγία και Χριστό κι… Αλλ’ ας χαρούμε το ριζίτικο.
1. «Μ’ ένα, καράβι αρμένιζε ανάμεσα πελάου,
βαριά φουρτίνα το λαλεί, μαΐστρος, τραμουντάνα,
Παναγία κι ο Χριστός
κι άγγελος ζουγραφιστός,
5. άγγελος, τρισάγγελος
κι ο Μιχαήλ Αρχάγγελος,
κι Άϊς- Γιώργης κι Άϊ- Λιάς
κι η γι Αγία Πελαγία,
κι η γι Αγιά Μαγδαληνή
10. κι η γι Αγία Φωτεινή
κι Άϊ Νικόλας, Νικόλα,
βουήθηξε του Κόσμου
και βουήθα μας κι εμάς…»
Αυτή είναι η αθάνατη δημοτική ποίηση της Κρήτης μας, μ’ όλες αυτές τις χάρες και τα ξόμπλια προικοδοτημένη. Κι όταν την ακούς να τραγουδιέται, θαρρείς κι είσαι στον βυζαντινό τσ’ Αγιά – Σοφιάς χορό, π’ “απ’ την πολλή την ψαλμουδιά, εσειόταν οι κολόνες…”
Θαρρείς κι αντιβουίζουν βουνά και πέλαγα κι η Παναγία κι ο Χριστός τιμονιέρνουν το καράβι και δε φοβάται…
Όμως, το πλήθος των σχετικών με το θέμα μας ριζίτικων, αδημονεί. Θέλουν όλα την παρουσία των, αποζητούν όλα, την αναφορά των. Κι όσο κι αν ο χώρος μας στενεύει, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το αίτημά των, έστω και για λίγ’ ακόμη.
Στο ριζίτικο π’ ακολουθεί, όντως αριστουργηματική παραλογή φρικτά δραματική περιπέτεια της ανθρώπινης ζωής, “μικρή τραγωδία”, όπως χαρακτηρίστηκε απ’ άλλους, βοηθός και προστάτης στης φτωχιάς κι αβοήθητης τη γέννα, παραστέκεται “η Παναγιά κι ο Γιος τση”.
Χαρείτε το εμπνευσμένο αυτό λαϊκό δημιούργημα:
1. «Πέρα στην πέρα γειτονιά, πέρα στην πέρα ρούγα,
κοιλιοπονούν δύο λυγερές, κι οι δυο ‘ταν αδελφάδες.
Η μια ‘τον πλούσια κι άσκημη, η γι’ άλλ’ καλή και φτώχια.
Τση πλούσιας πάνε κι έρχονται εκατό δυο μαμήδες.
5. και τση καημένης τση φτωχιάς η Παναγιά κι ο Γιος τση.
Εκάμ’ η φτώχια το παιδί κι η πλούσια κάνει φίδι,
παίρνουν τση φτώχιας το παιδί και πάνεν το τση πλούσιας,
και τση καημένης τση φτωχιάς επήγανε το φίδι.
Τσι τρεις ημέρες το παιδί τωνε μιλεί και λέει:
10. “Αμέτε με τση μάνας μου, γάλα γλυκύ να φάω,
γιατί τση θείας μου ‘ναι πρικύ και δε μπορώ να φάω”».
Και σαν γεννηθεί το βρέφος, στη Μεγαλόχαρη Παναγία μας, εναποθέτει, με το τρυφερό νανούρισμά της η μάνα της Κρήτης τις ελπίδες της. Λέει, τραγουδιστά, στο μωράκι της:
1. «Να κάμεις τα νανάκια σου, να κάμεις τα νανά σου,
κι η Παναγία κι ο Χριστός να ‘ναι πάντα κοντά σου.
Η Παναγία κι ο Χριστός κι αφέντης Αϊς -Γιάννης
να σου χαρίσουν τη ζωή, κι όπου πονείς να γιάνεις.
5. Αν κοιμηθείς, χαρίζω σου τη Χιό με το λεμόνι…»
Και δεν ξεχνά να στηρίζει στη Μάνα του Χριστού και του δικού της παιδιού τον ήρεμο κι αδιατάραχτο ύπνο:
1. «Ο ύπνος θρέφει τα μωρά κι ο ύπνος τα μερώνει
κι η Παναγία κι ο Χριστός τα γοργομεγαλώνει.
Η Παναγία κι ο Χριστός κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι
να σου τη δίδουν την ευκή καματερή και σκόλη».
Ναι! ποτέ δεν ξεχνά η γυναίκα της Κρήτης (ούτε βέβαια κι ο άντρας) την Παναγία. Στο παρακάτω πολυτραγουδισμένο ριζίτικο της τάβλας οι γονιοί “θυμίζουν” στην κόρη τους, να μην παραλείπει τη συνεχή προσευχή και τα παρακάλια της στην Παναγία, για την επιστροφή όλων των ξενιτεμένων δικών και χωριανών και μέσα σ’ αυτούς βέβαια και του άντρα της.
Συγκλονίζει, πράγματι, με το μέλος και το λόγο του, το σχετικό ριζίτικο:
1. «Κόρη, σιμώνουν οι γιορτές, σιμώνει και το Πάσκα,
κι αμε να βρεις την Παναγιά να την περικαλέσεις
να σιγανέψουν οι καιροί, να ταξιδέψουν πλοία,
να ‘ρθουν απού την ξενιθιά ούλ’ οι ξενιτεμένοι,
5. να ‘ρθει κι εσένα ο άντρας σου…»
Τη Μεγαλόχαρη παρακαλεί και ο γεωργός της Κρήτης, ακόμη και για να κάμει καιρούς ευνοϊκούς, για τη σοδειά του. Την θεωρεί στήριγμα και συνεργό -βοηθό του και γι’ αυτό της τραγουδεί ρυθμικά:
1. «Βρέξε, βρέξε Παναγιά,
κάμε χιόνια και νερά,
να βραχούνε τα περβόλια,
να μας κάμουνε λεμόνια,
5. να τα τρώμε το χειμώνα».
Και κοιμάται ήσυχος το βράδυ, γιατί εκεί που εναπέθεσε τις “ορπίδες του”, είναι βέβαιος πως θα εισακουστεί. Στα ίδια πρόσωπα της Πίστης μας, αναθέτει και τον ύπνο του και τη ζωή και την ψυχή του και προσεύχεται:
1. «Έθεκα κι εκοιμήθηκα κι επέτρωσα τ’ αυτί μου,
η Παναγία κι ο Χριστός να βλέπει την ψυχή μου.
Η Παναγία κι ο Χριστός εις το προσκέφαλό μου,
εκάννυσα τα μάθια μου κι εκοίμησα το φως μου.
5. Η Παναγία κι ο Χριστός κι οι Δώδεκ’ Αποστόλοι
να βλέπουν τους γονέους μου, καθημερνή και σκόλη».
ή έτσι:
1. «Ο Χριστός εστάθ’ επά κι η Παρθένα η Κερά,
που ζυγώνει τα κακά κι ούλα τα πειρασμικά.
Ο Χριστός στην κεφαλή μου, τ’ Άγιο Πνεύμα στην καρδιά μου,
η Πανύμνητος Τριάς μου, να ‘ναι πάντοτε κοντά μου.
5. Ο Χριστός επέρασε κι εις εμέ εφώναξε:
– Ω, παιδάκι μου καλό, πώς κοιμάσαι μοναχό;
– Ω, αφέντη μου γλυκύ, δεν κοιμούμαι μοναχό,
Πέτρον έχω, Παύλον έχω, ούλους τους Αγίους έχω
σημαντήρια στην αυλή μου κι ο σταυρός στην κεφαλή μου
10. κι άγγελος στο μοναστήρι και χτυπά το σημαντήρι,
για να φεύγουν τα κακά κι ούλα τα πειρασμικά
από με τον βαπτισμένο κι εις το Θεό παραδομένο».
Το βαρύτιμο δημοτικό τραγούδι της Κρήτης, έχει στην προίκα του επίσης τραγούδι π’ αναφέρεται στο δωδέκατο άρθρο του Συμβόλου της Πίστης μας: “και ζωήν του μέλλοντος αιώνος…”, όπου διατρανώνεται η πίστη του κατοίκου του νησιού, στη Δεύτερη Παρουσία του Κυρίου και την Ανάσταση των νεκρών. Κι εδώ, το ιερό της Παναγίας πρόσωπο, δεν μπορούσε ν’ απουσιάζει.
Ας προσέξουμε όμως το τραγούδι στο σύνολό του:
1. «Χριστέ μου, Σταυρωμένε μου, Χριστέ μ’ αληθινέ μου,
απ’ όταν εγεννήθηκα στη χάρη σου πιστεύω,
στη χάρη σου, στη δόξα σου και στην Ανάστασή σου.
Πιστεύω πως θα κατεβείς, μ’ όλη τη βασιλεία,
5. με την Κερά την Παναγιά, τη Δέσποινα Μαρία,
να κρίνεις ζώντες και νεκρούς κι αμαρτωλούς και δίκιους,
να κρίνεις με το έλεος κι όπου βαστούν το ψόμα
κι όσ’ αδικούνε τσι φτωχούς, τα ορφανά, τσι χήρες…
12. …Σώπα, κορμί κακότυχο, πολυβασανισμένο,
μα μένα παίρνει ο άγγελος, πάει με στο κριτήριο
στον πύρινο τον ποταμό, ω Θέ μου, μη με ρίξεις».
Αρκετά μεγάλο μερίδιο της κρητικής δημοτικής ποίησης καταλαμβάνουν τα “μοιρολόγια της Παναγίας” π’ ακούγονται τη Μεγ. Παρασκευή.
Το παρακάτω μοιρολόι ανήκει σ’ αυτήν την ενότητα:
«Κάτω στα Γεροσόλυμα, εις του Χριστού τον τάφο,
εκειά δεντρό δεν ήτανε και δέντρο φανερώθη.
Το δέντρον ήταν ο Χριστός και κλών’ οι γι Αποστόλοι
και τα παρακλωνάριαν του ήταν οι μαρτυριές του,
που μαρτυρούν και λέγανε για του Χριστού τα πάθη:
“Δέσποινα, Παντοδέσποινα και του Χριστού μητέρα,
και τον υγιό σου πιάσανε οι σκύλοιν οι Γιουδαίοι
και μπέψα τον παράνομο το σκύλο τον Οβραίο
να πάει να φέρει δυό καρφιά κι εκείνος φέρνει πέντε,
να βάλουν δύο στα πόδιαν του και δυο στα δυον του χέρια,
το πέμπτο το φαρμακερό να μπήξου στην καρδιάν του”.
Κι η Δέσποινα, ως τ’ άκουσε, έπεσε λιγωμένη,
σταμνί νερό τση γείρανε κι ένα λαήνι μόσκο
και τέσσερα γαρίφαλα ώστε να συνεφέρει.
Σαν επαρασυνέφερε, σηκώνεται να πάει:
“Οσ’ αγαπάτε το Χριστό και του Χριστού τη μάνα,
σα θέλετε ακλουθήξετε τση πονεμένης μάνας”».
Aνθρώπινη, πολύ ανθρώπινη, θέλει ο λαϊκός ποιητής του νησιού μας την πικραμένη μάνα του Χριστού.
– Και ποιός από μας τους μεγαλύτερους, που ζήσαμε στα χωριά μας ως τα μέσα, πάνω -κάτω, του εικοστού αιώνα, δεν αναθυμάται με βαθιά συγκίνηση, τούτα τα μοιρολόγια, από τα τρεμάμενα χείλη των γυναικών που “έντυναν” τον Επιτάφιο ή παράστεκαν σαν “μυροφόρες” στον Τάφο του Χριστού, το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής στην εκκλησία, μετά την περιφορά του Επιτάφιου και την απόλυση και δεν συγκλονίστηκε;
– Και ποιος δεν νιώθει σα δικό του, πολύ δικό του, τον “τάφω αποκείμενον” Χριστόν;
– Κι ακόμη ποιού δε βάρυνε το στήθος καθήλωση και βουβαμάρα, ύστερα μάλιστα από τη συμμετοχή μας στην ιερή ακολουθία της Μεγ. Παρασκευής εσπέρας και την περιφορά του Επιτάφιου στους δρόμους του χωριού ή της πόλης που ζούμε κι ανημένομε μ’ ελπίδα τη ζωηφόρο Ανάσταση “του παθόντος και ταφέντος” Χριστού, του Γιου της Παναγίας, ξημερώματα της Λαμπρής!…
– Όμως κάπου εδώ, πρέπει να τελειώνουμε. Το ανθολόγημα, δεν έχει σωσμό.
– Αυτά ήταν κάποια δείγματα μόνο, του Δημοτικού Τραγουδιού της Κρήτης (Ριζίτικου και λοιπού), του αφιερωμένου στην Παναγία μας. Κι όσο για τις ανάλογες μαντινάδες, αυτές είναι ανεξάντλητες. Γι’ αυτό και θα γίνει ξεχωριστή αναφορά.
– Η λατρεία της Παναγίας στην Κρήτη, όπως και σ’ όλη την Ελλάδα, είναι γενική, πιστοποιείται δε περίτρανα και στο Δημ. Τραγούδι του Νησιού.
Σημ.: Όλα τα παρατιθέμενα Δημ. Τραγούδια, βρίσκονται στο βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών έργο μας: Σταμ. Α. Αποστολάκης: «Ριζίτικα – Τα Δημοτικά Τραγούδια της Κρήτης», Χανιά 2010, εκδ. Β’, σχ. 8ο σελ. 572.
