Φανταστικό μουσείο

Στις αρχές της δεκαετίας του 1480 ο φλωρεντινός τραπεζίτης Φραντζέσκο Σασσέττι (Francesco Sassetti) έπειτα από μια αποτυχημένη και στον τελικό της απολογισμό ταπεινωτική απόπειρα να κερδίσει για τα φιλόδοξά του σχέδια τη δομηνικανή εκκλησία της Σάντα Μαρία Νοβέλλα (Santa Maria Novella) όπου κατείχε τα δικαιώματα ενός οικογενειακού παρεκκλησίου, θα θέσει αντ’ αυτής την εκκλησία της Αγίας Τριάδας (Santa Trinita) στο επίκεντρο της δράσης του ως μαικήνας των τεχνών. Μέσα σε τρία χρόνια (1483-1486) ο προεξέχων ζωγράφος της εποχής του Ντομένικο Γκιρλαντάγιο (Domenico Ghirlandaio) θα φέρει σε πέρας τη διακόσμηση του οικογενειακού και ταφικού παρεκκλησίου του Σασσέττι. Τον κεντρικό θεματικό πυρήνα της αποτελούσαν επεισόδια από τη ζωή του προστάτη του ονόματος του παραγγελιοδότη, Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, ενώ το εικονογραφικό πρόγραμμα προέβλεπε και μια «Προσκύνηση των Μάγων» για την εικόνα του βωμού (επίσης από τα χέρια του Γκιρλαντάγιο). Παράλληλα, ο Σασσέττι θα αναθέσει στο Τζιουλιάνο ντα Σανγκάλλο (Giuliano da Sangallo) τη διαμόρφωση των πλαϊνών πλευρών του παρεκκλησίου με την προσθήκη σε δύο κόγχες δύο μεγαλοπρεπών, όχι μόνο στη μορφολογία, αλλά και στην επιμέρους διακόσμησή τους, εμποτισμένων από το αρχαίο πνεύμα σαρκοφάγων από πολύτιμο μάρμαρο για τον ίδιο και τη γυναίκα του Νόρα Κόρσι (Nora Corsi).
Οι σκηνές από τον βίο του Αγίου Φραγκίσκου που έχουν συμπεριληφθεί στο εικονογραφικό πρόγραμμα ανταποκρίνονταν στον κανόνα που διείπε την απόδοση αντίστοιχων κύκλων -όπως π.χ. το παρεκκλήσιο Μπάρντι (Bardi) δια χειρός Τζιόττο (Giotto) στην εκκλησία του Τιμίου Σταυρού (Santa Croce) επίσης στη Φλωρεντία- και συμπεριελάμβαναν την απόδοση επεισοδίων, όπως “Η αποποίηση των επίγειων αγαθών”, “Η επικύρωση του φραγκισκανού κανόνα”, “Το θαύμα της λήψης των στιγμάτων”, “Το θαύμα της ακαΐας ενώπιον του οθωμανού σουλτάνου” και “Ο θάνατος του Αγίου Φραγκίσκου”. Δεν λείπουν βέβαια οι απαραίτητες βιωματικές αναφορές στο πρόσωπο του παραγγελιοδότη, όπως π.χ. η αναχρονιστική τοπογραφική τοποθέτηση της σκηνής που ο Φραγκίσκος αποποιείται τα επίγεια αγαθά, διαρρηγνύοντας τα ιμάτια του ενώπιον του πατέρα του, όχι όπως είθισται κατά την παράδοση στην Ασίζη (Asisi) (βλ. την εκδοχή του Τζιόττο στην Ασίζη σε παλαιότερο έκθεμα του Φανταστικού Μουσείου), αλλά στη Γενεύη, χρηματικοοικονομικό κέντρο και τόπο επαγγελματικής δράσης του τραπεζίτη Σασσέττι στην υπηρεσία των Μεδίκων.
Βιωματικές αναφορές ενέχει και η εντός του κύκλου χρονικά ανακόλουθη τοποθέτηση της σκηνής της «Επαναφοράς στη ζωή του παιδιού ενός ρωμαίου γραμματέα» από τον Αγιο Φραγκίσκο, πρίν από τη σκηνή του θανάτου του Αγίου. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η σκηνή αυτή κλήθηκε να αντικαταστήσει στην πορεία των εργασιών την αρχικά προγραμματισμένη απόδοση του επεισοδίου της «Εμφάνισης του Αγίου Φραγκίσκου ενώπιον των αδερφών μοναχών στην Αρλ».
Η αιτία της ενσωμάτωσης του επεισοδίου της “Ανάστασης του παιδιού” θα πρέπει να αποδοθεί στο θάνατο του γιού του παραγγελιοδότη Τεόντορο Α’ (Teodoro I) στα 1479 και τη γέννηση την ίδια χρονιά ενός άλλου αρσενικού κληρονόμου που έφερε το ίδιο όνομα. Σε αυτό το πρίσμα δε θα πρέπει να αποδοθεί στην τύχη και η σημαίνουσα θέση που η εν λόγω παράσταση έχει λάβει εντός του κύκλου στον άξονα ακριβώς της εικόνας του βωμού. Στην «Προσκύνηση των ποιμένων» μια κενή αρχαία σαρκοφάγος κάνει την εμφάνιση της πίσω από το Θείο Βρέφος ως υπόμνηση των Παθών, του θανάτου, αλλά και ως ταυτόχρονη παραπομπή στην επερχόμενη Ανάσταση και στην ελπίδα της μετά θανάτου σωτηρίας. Προσκυνώντας γονατιστός και με τα χέρια σε στάση δέησης το Θείο Βρέφος, ο Σασσέττι, το ολόσωμο πορτραίτο του οποίου όπως και της γυναίκας του διακρίνονται εκατέρωθεν της εικόνας του βωμού, τιμά ταυτόχρονα τη μνήμη του αποθανόντος τέκνου του, δοξάζοντας παράλληλα με την έκκεντρη τοποθέτηση της σκηνής του φραγκισκανικού «θαύματος του παιδιού» την «ανάστασή» του δικού του παιδιού, μέσω της απόκτησης ενός νέου αρσενικού κληρονόμου.
Η απόδοση της σκηνής του θαύματος ενέχει ταυτόχρονα και το χαρακτήρα ενός ανεκτίμητου ιστορικού – φωτογραφικού ντοκουμέντου, καθώς το επεισόδιο λαμβάνει χώρα στη Φλωρεντία και πιο συγκεκριμένα στην πλατεία μπροστά από την εκκλησία της Αγίας Τριάδας. Διακρίνονται η αρχική ρωμανική πρόσοψη της εκκλησίας, η γέφυρα Ponte Trinita, καθώς και το παλάτι Σπίνι – Φερόνι (Spini Feroni), από ένα παράθυρο του οποίου στο φόντο της παράστασης το στο πρώτο πλάνο αναπαυτικά καθισμένο, τις ευλογίες του Αγίου Φραγκίσκου δεχόμενο παιδί βουτάει στο κενό. Ανάμεσα στα ιστορικά διακριτά πορτραίτα των παρισταμένων θεατών, η έρευνα έχει αναγνωρίσει εκείνα των πατρικίων (Μάζο ντελι Άλμπιτσι) Maso degli Albizzi, (Άντζελο Ατσιαγιόλι) Angelo Acciaioli, (Πάλλα Στρότσι) Palla Strozzi και (Νέρι ντι Τζίνο Καππόνι) Neri di Gino Capponi, των ουμανιστών Άντζελο Πολιτσιάνο (Angelo Poliziano) και Μπαρτολομέο Φόντιο (Bartolomeo Fontio) αλλά και του ίδιου του Γκιρλαντάγιο.