Φανταστικό μουσείο

Φραντσίσκο Θουρμπαράν (Francisco de Zurbaran), “Το μανδήλιο της Αγίας Βερόνικας”, περίπου 1635, Στοκχόλμη, Εθνικό Μουσείο.
Aν υπάρχει μία περίοδος στην ιστορία της τέχνης, η οποία διεκδικεί δικαιωματικά τον τίτλο του χρυσού αιώνα της θρησκευτικής ζωγραφικής, τότε πρόκειται αναμφίβολα για τον 17ο αιώνα. Κι αν υπάρχει ένα κράτος, το οποίο αξίζει να στεφθεί με τον τίτλο του γνησιότερου εκπροσώπου του θεματικού αυτού είδους, τότε ο λόγος δεν μπορεί να είναι παρά για την Ισπανία, το πλέον πιστό μέλος της καθολικής συμμαχίας. Αρκεί να ρίξει κανείς μία ματιά στο συνολικό έργο των επιφανεστέρων Ισπανών ζωγράφων της περιόδου αυτής, του Ριμπέρα, του Μουρίγιο, του Θουρμπαράν -ο μέγας Βελάσκεθ, που θα απασχολήσει προσεχώς τη στήλη μας αποτελεί ως πολυσχιδής καλλιτεχνική προσωπικότητα διεθνούς βεληνεκούς μία ιδιάζουσα περίπτωση- για να αντιληφθεί του λόγου το αληθές. Απεικονίσεις αποστεωμένων, λιπόσαρκων αγίων και ερημίτων -ιδιαίτερα του Αγίου Φραγκίσκου και του Αγίου Ιερώνυμου, ευφάνταστες εικονογραφήσεις “τοπικών θαυμάτων δευτέρας κλάσεως” βασιζομένων σε απόκρυφα κείμενα, η Άμωμος Σύλληψη, αποτελούσαν ορισμένα μόνο από τα πλέον συνήθη θέματα απεικόνισης, τα οποία δεν έλειπαν από το ρεπερτόριο ουδενός από τους προαναφερθέντες καλλιτέχνες.
Μία λιγότερο δημοφιλής, αλλά από καλλιτεχνικής απόψεως εξόχως ενδιαφέρουσα θεματική σύλληψη είχε υπάρξει και η απόδοση του “μανδηλίου της Αγίας Βερόνικας”. Ο Θουρμπαράν είχε ζωγραφίσει κατά τη δεκαετία του 1630 μισή ντουζίνα παραλλαγές του συγκεκριμένου θέματος, οι οποίες πρόδιδαν την επιρροή τους από προγενέστερες αποδόσεις του θέματος από τον Θεοτοκόπουλο, ενώ ενέπνευσαν με τη σειρά τους νέες εκδοχές του θέματος από άλλους καλλιτέχνες. Το μοτίβο είχε γνωρίσει ιδιαίτερη άνθηση κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Η Βερόνικα πλαισίωνε την ιστορία των Θείων Παθών ως μία ήσσονος σημασίας μορφή, ικανοποιώντας τον διακαή πόθο των πιστών για όσο το δυνατόν πιο λεπτομερή εξιστόρηση των γεγονότων. Ο ρόλος που κλήθηκε να παίξει, ήταν να προσφέρει στον Ιησού ένα κομμάτι υφάσματος, για να σκουπίσει τον ιδρώτα και το αίμα από το μέτωπό του, καθώς ανέβαινε τον Γολγοθά. Οταν Εκείνος όμως της επέστρεψε το ύφασμα, είχε εντυπωθεί σε αυτό ως εκ θαύματος το αληθινό πορτραίτο του Σωτήρος. Στον Μεσαίωνα το μανδήλιον ή η “αληθινή εικόνα” όπως ονομαζόταν (vera icon, έκφραση από την οποία πήρε το όνομά της και η αγία), είχε λάβει τις διαστάσεις ιερού κειμηλίου. Κατά τον ύστερο Μεσαίωνα οι καλλιτέχνες απέδιδαν το θέμα με τη Βερόνικα να κρατά το άγιο ένδυμα, όμως ο Ελ Γκρέκο, πρώτος θα αναιρέσει την παρουσία της Αγίας, εστιάζοντας το ενδιαφέρον του εξ ολοκλήρου στο μανδήλιο, το οποίο και απεικόνισε στερεωμένο με καρφιά σε μαύρο βάθος. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Θουρμπαράν στη δική του σύνθεση. Πρόκειται για μία έξοχη ιλλουζιονιστική απόπειρα από την πλευρά του ζωγράφου να καλλιεργήσει έστω και για λίγο την ψευδαίσθηση, ότι το άψυχο ύφασμα αποκτά μπροστά στα μάτια του θεατή σάρκα και οστά. Η πετυχημένη αντίστιξη σκοτεινού φόντου, φωτεινού πρώτου πλάνου, το διάχυτο φως που λούζει το λευκό ύφασμα, η συμμετρική απόδοση των πτυχών του και πάνω απ’ όλα η ξεκάθαρη μεν, αλλά ταυτόχρονα και αδρή απόδοση των χαρακτηριστικών του Ιησού, έτσι ώστε το θαύμα της αποτύπωσης του Θείου Προσώπου να κερδίζει σε αληθοφάνεια, καταδεικνύουν τη ζωγραφική μαεστρία του Θουρμπαράν και μαγεύουν τον θεατή συμπαρασύροντάς τον στη γοητεία που ασκεί το θρησκευτικό αυτό “trompe l’ oeil”.