Φανταστικό μουσείο

Ξύλινη πόρτα με παράσταση Σταύρωσης στην εκκλησία της Αγίας Σαβίνας στη Ρώμη, 5ος αι. μ.Χ. (εικ. πάνω) και Απεικόνιση της Στάυρωσης σε ανάγλυφο από ελεφαντοστό, 5ος αι. (εικ. κάτω)
Η πολεμική διάθεση της βλάσφημης καρικατούρας που αποδίδει τον Ιησού δεμένο στο σταυρό έχοντας λάβει στο πρόσωπο τα χαρακτηριστικά ενός υποζυγίου από το συγκρότημα των αυτοκρατορικών παλατιών στον παλατινό λόφο στη Ρώμη (βλ. προγενέστερο σημείωμα) μας παρέχει αν μη τι άλλο μια έμμεση επεξήγηση της παντελούς απουσίας αναπαραστάσεων της Σταύρωσης κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όταν και η αντιμετώπιση της νέας θρησκείας σε ένα κατεξοχήν παγανιστικό κοινωνικό πλαίσιο, είχε υπάρξει ιδαίτερα εχθρική.
Η Σταύρωση ως ποινή αποτελούσε στα μάτια των Ρωμαίων εθνικών την ύστατη ταπεινωτική τιμωρία, αντάξια μόνο για μη γηγενείς ή ανελεύθερους.
Ετσι, πολλές καλλιτεχνικές εκφράσεις της πρώιμης χριστιανικής τέχνης θα περιοριστούν για τους λόγους που αναφέραμε
μονάχα στην κρυπτική – συμβολική αναπαράσταση του θέματος, όπως υποδηλώνει π.χ. η έκκεντρη τοποθέτηση του σημείου του σταυρού συνοδευόμενου από το Χριστόγραμμα εντός στεφάνου σε μία σαρκοφάγο του ύστερου 3ου αιώνα μ.Χ.
Οι πρώτες “απροκάλυπτες” απεικονίσεις της Σταύρωσης στην τέχνη χρονολογούνται στις αρχές του 5ου αιώνα, στην παλαιοχριστιανική δηλαδή περίοδο, όταν ο χριστιανισμός θα έχει εδραιωθεί και εξαπλωθεί ως αποτέλεσμα της προγραμματικής πολιτικής του Μεγάλου Κωνσταντίνου με την ανακήρυξή του σε επίσημη θρησκεία του κράτους και τη συνακόλουθη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη (330 μ.Χ.). Τα πρωιμότερα σωζόμενα δείγματα της νέας αυτής πρακτικής, χρονολογημένα αμφότερα γύρω στα 430 αν και από διαφορετικό υλικό, έχουν εντοπιστεί σε μία σκηνή που διακοσμεί την περίτεχνα σκαλισμένη ξύλινη πόρτα της εκκλησίας της Αγίας Σαβίνας στη Ρώμη (εικ. πάνω) και σε ένα ανάγλυφο από ελεφαντοστό (εικ. κάτω).
Η αυστηρά σχηματική παράσταση στην Αγία Σαβίνα αποδίδει τον Ιησού ανάμεσα στους δύο ληστές με το αρχιτεκτονικό πλαίσιο στο βάθος ως συμβολική απεικόνιση της Ιερουσαλήμ. Το ανάγλυφο αντίθετα που σήμερα φυλάσσεται στο Βρετανικό μουσείο, χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη αφηγηματική διάθεση και πιστότητα απόδοσης του ιερού κείμενο, ναι μεν απεικονίζοντας τον Ιησού μόνο του στον ενεπίγραφο σταυρό, στον οποίο διακρίνει κανείς τη φράση (βασιλιάς Ιουδαίων) REX IVD, αλλά με την παρουσία για πρώτη φορά τόσο της Μαρίας και του Ιωάννη εκ δεξιών του, όσο και του εκατόνταρχου στα αριστερά του.
Ενα τυπολογικό χαρακτηριστικό που αφορά και τις δύο αυτές παραστάσεις και το οποίο αξίζει να συγκρατήσουμε, είναι ότι Ιησούς, αν και συγκρατιέται στο σταυρό από τέσσερα καρφιά, δε μοιάζει να κρέμεται σε αυτόν, αλλά να ορθώνεται ζωντανός ενώπιόν του. Η έμφαση δηλαδή δε δίνεται στην αγωνιώδη πάλη με τον επερχόμενο θάνατο, αλλά στον καταλυτικό θρίαμβο επ’ αυτού, όχι ως Christus patiens, αλλά ως Christus Triumphans στέκεται ο Εσταυρωμένος στις περιπτώσεις αυτές απέναντι στο θεατή.
Από τη στιγμή αυτή και μετά ο Εσταυρωμένος μεγάλη καριέρα σε όλα τα μέσα και υλικά, αγάπη για πειραματισμούς, εμείς θα περιοριστούμε στην ανάλυση ορισμένων παραδειγμάτων από το 15ο και 16ο αιώνα.