Νο. 457
Gianlorenzo Bernini, Aδης και Περσεφόνη, 1622, Galleria Borghese, Ρώμη.
H γλυπτική σύνθεση της “Αρπαγής της Περσεφόνης” ανήκει στα έργα της πρώιμης καλλιτεχνικής παραγωγής του “Μιχαήλαγγέλου” του 17ου αιώνα, Τζιανλορέντσο Μπερνίνι (Gianlorenzo Bernini). Η δημιουργία του συμπλέγματος τοποθετείται στα 1622. Η συντελούμενη αλλαγή ιδιοκτησίας που σημαδεύει την ιστορία του έργου, αποδεικνύει με παραδειγματικό τρόπο πόσο αδιάκριτα σκληρό είχε υπάρξει το εξουσιαστικό μοντέλο της παπικής μοναρχίας. Ο αρχικός παραγγελιoδότης καρδινάλιος Σκιπίωνας Μποργκέζε μετά το θάνατο του θείου του, πάπα Παύλου Ε’ στα 1621 και τη σταδιακή συνεπακόλουθη απογύμνωσή του από όλα τα αξιώματα του, θα “εξαναγκαστεί” από τον διάδοχό του στο πόστο του “δεξιού χεριού” του νέου ποντίφικα, στην ακούσια “δωρεά” της “Αρπαγής της Περσεφόνης” ως μία κίνηση καλής θελήσεως και έμμεση ένδειξη υποταγής απέναντι στο νεοανερχόμενο γένος των Λουντοβίζι (Ludovisi) που κυριαρχούσε πλέον στη θρησκευτικοπολιτική σκηνή της Ρώμης του 17ου αιώνα. Ετσι, το έργο που είχε ήδη εκτεθεί στα 1623 στη βίλλα Μποργκέζε, μετακόμισε λίγους μήνες αργότερα στη βίλλα Λουντοβίζι.
Το σύμπλεγμα του Μπερνίνι εικονογραφεί ένα μυθογραφικό επεισόδιο που μνημονεύεται στις “Μεταμορφώσεις” του Οβιδίου και στο έργο του αρχαίου συγγραφέα Κλαυδιανού, φέρον τον τίτλο “De Raptu Proserpinae”.
Η Περσεφόνη είχε υπάρξει κόρη του Δία και της Δήμητρας. Ο Αδης ως μοναδικός εκ των τριών αδερφών (Αδης, Ποσειδών, Δίας) χωρίς ταίρι, κατειλημμένος από σφοδρό πάθος για την Κόρη, θα την απαγάγει με το άρμα του ενώ αυτή μάζευε άνθη και θα την πάρει στον Κάτω Κόσμο ως αιώνια σύντροφό του. Μονάχα με τη μεσολάβηση του Δία μετά από την αγανακτισμένη αντίδραση της Δήμητρας, θα συναινέσουν οι αντιμαχόμενες πλευρές στην αποδοχή της συμβιβαστικής λύσης που προέβλεπε, ότι η Περσεφόνη θα μοίραζε τους 12 μήνες του χρόνου περνώντας τους εξ ημισείας στο πλευρό της μητέρας της και του άντρα της.
Το θέμα της “Αρπαγής της Περσεφόνης” απαντάται αρκετά συχνά στη γλυπτική και εκπροσωπείται αρκετά συχνά στην τέχνη του μπαρόκ, καθώς η σύγκρουση αρσενικού και θηλυκού με τις ερωτικές της προεκτάσεις, εναρμονιζόταν πλήρως με την εξέχουσα προτίμηση της τέχνης του 17ου αιώνα για την εικονογράφηση σκηνών που ευνοούσαν την απόδοση ακραίων συναισθηματικών αντιδράσεων των βασικών πρωταγωνιστών.
Με το προτεταμένο, λυγισμένο αριστερό πόδι να πατά στέρεα στο έδαφος, εξασφαλίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την εξισορρόπηση του κέντρου βάρους του σώματός του, ο εστεμμένος, γενειοφόρος Αδης έχει συλληφθεί από το Μπερνίνι τη στιγμή της κορύφωσης του συντελούμενου ερωτικού δράματος. Με σιδερένια λαβή κρατά στην αγκαλιά του την Κόρη που μάταια επιχειρεί να αντισταθεί στην ειμαρμένη, επιχειρώντας με μία απεγνωσμένη, όσο και χαρακτηριστική της αποστροφής της κίνηση του αριστεριού χεριού να ξεφύγει από τα δεσμά του επίδοξου απαγωγέα. Την έξοχη σύνθεση συμπληρώνει η υψηλής καλλιτεχνικής δεξιοτεχνίας μορφή του τρικέφαλου Κερβέρου στα πόδια του Αδη.
Την απάντηση στο ερώτημα, πώς δικαιολογείται η παρουσία ενός σαφώς ερωτικού
θέματος στα ιδιαίτερα δώματα του καρδιναλίου – ανηψιού του προκαθήμενου της Καθολικής Εκκλησίας, μας παρέχει ένα δίστιχο που ήταν αναρτημένο στη βάση του έργου. Το επίγραμμα προερχόταν από την πέννα ενός έτερου καρδιναλίου με ποιητική φλέβα και μελλοντικού πάπα, του Μαφέο Μπαρμπερίνι: «Οποιος τυχόν είσαι, εσύ που μαζεύεις τα άνθη από τη γή, δες με εμένα, την Περσεφόνη, που σέρνομαι δέσμια στο σπίτι του άγριου Άδη».
Η ηθικοδιδακτική ερμηνευτική προσέγγιση ενός έργου τέχνης αποτελούσε ένα πάγιο τέχνασμα από την πλευρά ιδίως των εκκλησιαστικών παραγγελιοδοτών, με στόχο την αποφυγή οιωνδήποτε κριτικών αντιδράσεων που θα μπορούσε να προκαλέσει η φαινομενικά ασυμβίβαστη με το αξίωμά τους προκλητική γυμνότητα ενός έργου μυθολογικής θεματικής, όπως στην περίπτωσή μας η “Αρπαγή της Περσεφόνης”.
*Ιστορικός Τέχνης – Αρχαιολόγος
Humboldt Universität zu Berlin
lastjudgment1540@hotmail.com
