Φανταστικό Μουσείο

H  αριστουργηματική “Πτώση του Φαέθοντος” αποτελεί ένα από τα ελάχιστα καθολικά αποδεκτά από την έρευνα ως αυτόγραφα σχέδια της πλέον πολυπράγμονος προσωπικότητας της ιταλικής Αναγέννησης, του “θεϊκού” (il divino) Μικελάντζελο Μπουοναρότι. To σχέδιο σε μαύρη κιμωλία συγκαταλέγεται σε μια σειρά έργων που ο Μιχαήλ-Αγγελος θα δωρίσει ως ένδειξη ευγνωμοσύνης στον πιστό και αφοσιωμένο του φίλο, ευγενή Ρωμαίο πατρίκιο Τομάζο ντε Καβαλιέρι (Tommaso de’ Cavalieri) στα 1533. Η γνωριμία των δύο ανδρών τοποθετείται στη χρονιά του 1532 και έμελλε να κρατήσει ως το τέλος της ζωής του μεγάλου Φλωρεντινού ζωγράφου, γλύπτη και αρχιτέκτονα.
Τα πρώτα σχέδια που ο Μιχαήλ-Αγγελος θα αφιερώσει στον νεαρό προστατευόμενό του την πρωτοχρονιά του 1533 πραγματεύονταν τα θέματα της “Τιμωρίας του Τιτυού” (επίσης στην κατοχή του βρετανικού βασιλικού οίκου) και της “Αρπαγής του Γανυμήδη” (πιθανότατα χαμένο). Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς ο Μιχαήλ-Αγγελος θα δουλέψει πάνω σε ένα τρίτο σχέδιο με θέμα την “Πτώση του Φαέθοντος”. Μια επιστολή του Καβαλιέρι με ημερομηνία 6 Σεπτεμβρίου 1533 μας ενημερώνει για τους επιφανείς επισκέπτες -ανάμεσά τους ο ίδιος ο Πάπας- οι οποίοι συνέρρεαν στην οικία του επιθυμώντας διακαώς να θαυμάσουν εκ του σύνεγγυς τις νέες δημιουργίες του καλλιτέχνη από την Τοσκάνη. Στην “Πτώση του Φαέθοντος” ο Μιχαήλ-Αγγελος θα αντλήσει πηγή έμπνευσης από το κείμενο του αρχαίου συγγραφέα Οβιδίου.
Ο Φαέθων, γιος του βασιλιά Απόλλωνα-Ήλιου παρασυρμένος στη δίνη του αχαλίνωτου νεανικού ενθουσιασμού του θα ικετεύσει τον πατέρα του να του επιτρέψει να οδηγήσει μόνος του το τέθριππο άρμα του Ηλιου για μία ημέρα. Καθώς όμως ο άπειρος νεανίας δε θα μπορέσει να ελέγξει το άρμα, έτσι ώστε να μη θέτει σε κίνδυνο τις θερμικές ισορροπίες ανάμεσα σε ουρανό και γη, ο Δίας θα επιφέρει τον κατακρημνισμό του με έναν κεραυνό.
Ο Φαέθων θα βρεί τραγικό θάνατο, πέφτοντας στον ποταμό Ηριδανό, ο οποίος στο σχέδιο μας εκπροσωπείται αλληγορικά από μια ποτάμια θεότητα, ενώ τον ρόλο των θρηνωδών καταλαμβάνουν οι τρεις αδερφές του και ο αδερφός του Κύκνος που κατειλημμένος από σφοδρή στεναχώρια έμελλε να μεταμορφωθεί στο ομώνυμο θαλάσσιο πτηνό.
Η σύνθεση, δομημένη σε τρία επίπεδα, με τον κατακόρυφο άξονα να είναι ο κυρίαρχος επιτείνοντας την αίσθηση της συντελούμενης πτώσης, αναδεικνύει το μεγαλείο της πέννας του Μιχαήλ-Αγγελου στην απόδοση του περιγράμματος των μορφών, προσδίδοντας παράλληλα μέσω της έντεχνης χρήσης του μέσου της φωτοσκίασης στα τρία επιμέρους συμπλέγματα μορφών (κεραυνοβολών Δίας με αετό, Φαέθων με τέθριππο και ομάδα θρηνωδών με κύκνο και Ηριδανό) το χαρακτήρα έξεργων αναγλύφων πάνω σε χαρτί.
Σε ό,τι αφορά την εικονολογική προσέγγιση του έργου, το θέμα του Φαέθoντα καλούνταν κατεξοχήν να εικονογραφήσει τις τραγικές συνέπειες που επέφερε η άσκηση ύβρεως και αλαζονικής συμπεριφοράς απέναντι στο θείο.
Στο πλαίσιο αυτό ερμηνείας, το σχέδιο έχει κατά καιρούς ιδωθεί ως μια εικαστική έκφραση των αισθημάτων πλατωνικού έρωτα που μοιάζει να έτρεφε ο Μιχαήλ-Αγγέλος για τον Τομάζο ντε Καβαλιέρι, αν και το έργο θα μπορούσε κάλλιστα να ενέχει μονάχα το χαρακτήρα μιας μοραλιστικής υπόμνησης πατερναλιστικού χαρακτήρα του ώριμου Φλωρεντινού καλλιτέχνη προς τον 13χρονο προστατευόμενό του.