Φανταστικό μουσείο

Στη σύνθεση του Κυριάκου Αγκωνίτη ο επικός ποιητής Ομηρος αποδίδεται ένθρονος.
Για το συγκεκριμένο εικονογραφικό σχήμα ο Ιταλός περιηγητής θα μπορούσε να έχει αντλήσει έμπνευση από “ομηρικά” αρχαιολογικά τεκμήρια που είχαν υποπέσει στην αντίληψή του από τα ταξίδια του στα μέρη εκείνα που συναγωνίζονταν μεταξύ τους για την πρωτοκαθεδρία εντός των πριμοδοτούμενων ως πλέον πιθανών κέντρων δράσης του επικού ποιητή κατά την αρχαιότητα.
Αναφέρομαι στο νησί της Χίου και την πόλη της Σμύρνης (σημερινό Izmir) στα παράλια της Μικράς Ασίας. Τόσο η νήσος Χίος, όσο και η πόλη της Σμύρνης πρόβαλαν κάθεμία για τον εαυτό της την αξίωση της πατρότητας του αρχαίου ποιητή. Ο Κυριάκος έμελλε να επισκεφθεί αμφότερα μέρη επανειλημμένα κατά τη διάρκεια του ακάματου ταξιδιωτικού του βίου.
Σε μία από τις επιστολές του προς το
Γενουάτη διοικητή της νήσου και στενό προσωπικό του φίλο Αντρεόλο Τζιουστινιάνι (Andreolo Giustiniani) που φέρει τη χρονολογία 16 Απριλίου 1447, ο Κυριάκος μνημονεύει στο Τζιουστινιάνι την (αποτυχημένη) επιχείρηση εκ μέρους του εντοπισμού του υποτιθέμενου τάφου του Ομήρου στη Χίο.
Ευκαιρίας δοθείσης ο Κυριάκος δε θα είχε μετά βεβαιότητας παραλείψει να ξεναγηθεί από έναν αυτόχθονα οδηγό στο αποκαλούμενο “Διδασκαλείο” του Ομήρου. Εξι χιλιόμετρα βορείως της Χώρας της Χίου βρίσκονται στην κορυφή ενός λόφου τα ερείπια ενός αρχαίου μνημείου, το οποίο ακόμη και σήμερα στη λαϊκή συνείδηση είναι ευρέως γνωστό ως “Δασκαλόπετρα”. Την ονομασία αυτή τη χρωστά το μνημείο σε ένα κομμάτι γρανίτη που ξεπροβάλλει από το πετρώδες υπόβαθρο, η φορμαλιστική ομοιότητα του οποίου με ένα κάθισμα έμελλε στη λαϊκή δοξασία να θρέψει την πεποίθηση, ότι επρόκειτο για το θρόνο του Ομήρου, από τον οποίο ο επικός ποιητής σύμφωνα με τη γραπτή παράδοση δίδασκε τους μαθητές του κατά την αρχαιότητα.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι η ύπαρξη ενός ομηρικού διδασκαλείου στη Χίο κατά την αρχαιότητα μνημονεύεται στο Βίο του Ομήρου του Ψεύδο-Ηροδότου, όπως ενθυμίζει ακόμη και σήμερα μια μαρμάρινη επιγραφή στον τόπο του μνημείου. Δεν πρέπει να μείνει αμνημόνευτο στο σημείο αυτό το γεγονός ότι ένα αντίτυπο του Ψεύδο-Ηροδότου εικάζεται από την έρευνα με βάσιμες υποψίες, ότι κρύβεται πίσω από την περιγραφή “Ηρόδοτος” σε μια λίστα με καταλογογραφημένους χειρόγραφους κώδικες αρχαίων συγγραφέων που φέρεται να είχε στην κατοχή του ο Κυριάκος Αγκωνίτης.
Από τη διαπιστωμένη επιμελή ανάγνωση ενός άλλου του αγαπημένου αρχαίου συγγραφέα, του γεωγράφου Στράβωνα, ο Κυριάκος γνώριζε μετά βεβαιότητας για την ύπαρξη κατά την αρχαιότητα ενός ξύλινου λατρευτικού αγάλματος, ενός “Ξοάνου” στο ιερό του Ομήρου στη Σμύρνη. Αναφορές στο λατρευτικό αυτό άγαλμα βρίσκει κανείς σε αρχαία ασημένια νομίσματα που είχαν κοπεί στη Σμύρνη, τα λεγόμενα “Ομηρεία” (εικ. 2). Εντούτοις αυτά τα νομίσματα δε θα μπορούσαν να έχουν χρησιμεύσει ως πρότυπο στον Κυριάκο για τη σύλληψη της δικής του προσωπογραφίας του Ομήρου, με δεδομένο ότι σε αυτά ο Ομηρος αποδίδεται ένθρονος προς τα αριστερά είτε με το στέρνο γυμνό, λαμβάνοντας τα χαρακτηριστικά του θεού Διός, είτε ως γηραιός ποιητής σε μελαγχολική στάση με το δεξί χέρι να στηρίζει το πηγούνι, ενώ σε αμφότερες των περιπτώσεων φέρει ως συνοδευτικά αντικείμενα στα χέρια σκήπτρο και περγαμηνή.
Ακόμη πιο σημαντικό είναι ωστόσο το γεγονός, ότι οι περιβάλλουσες συνοδευτικές επιγραφές αναφέρουν μονάχα τα ονόματα των τοπικών αρχόντων, κατά την περίοδο διακυβέρνησης των οποίων κόπηκαν οι συγκεκριμένοι τύποι νομισμάτων, χωρίς όμως να γίνεται οιαδήποτε αναφορά στην ταυτότητα του απεικονιζομένου προσώπου.
Διαμετρικά αντίθετη και εξέχως ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση της κοπής ενός έτερου, χρονικά μεταγενέστερου τύπου ομηρικών νομισμάτων, που είχε υπάρξει εξαιρετικά διαδεδομένος κατά την αρχαιότητα, ιδιαίτερα στη Χίο (εικ. 3). Ο τύπος αυτός προεκτείνει τη δραστηριότητα του διανοουμένου και λογίου στη μορφή του αρχαίου επικού ποιητή, αποδίδοντας τον Ομηρο σε στάση ενδοσκόπησης να εντρυφεί στην ανάγνωση των συγγραφικών του πονημάτων. Το εικονογραφικό αυτό σχήμα προσεγγίζει σε ό,τι αφορά τη φυσιογνωμία, την ενδυμασία, τη στάση της μορφής, αλλά και το συνολικό του χαρακτήρα με πολύ μεγάλη ακρίβεια τον τρόπο απεικόνισης του Ομήρου στο σχέδιο του Κυριάκου Αγκωνίτη. Ακόμη και ορισμένες πανομοιότυπες λεπτομέρειες στη δομική σύνθεση του θρόνου του αρχαίου ποιητή, που και στις δύο περιπτώσεις μοιάζουν να απομιμούνται μια λεπτοδουλεμένη ξυλόγλυπτη κατασκευή, δεν μπορούν να παραβλεφθούν. Επιπροσθέτως, ένα ιδιαζώντως σημαίνον συστατικό στοιχείο του χιακού νομίσματος αποτελεί η ονομαστική συνοδευτική επιγραφή (OMHROC), η οποία δεν αφήνει καμία αμφιβολία σχετικά με την ταυτότητα του απεικονιζομένου προσώπου. Την για τη στοιχειοθέτηση της ερμηνευτικής μου θεωρίας απαραίτητη απόδειξη ότι οι Ιταλοί ουμανιστές είχαν λάβει γνώση της ύπαρξης του υπό συζήτηση νομισματικού τύπου με το πορτραίτο του Ομήρου, παρέχει η απόδοση του χιακού νομίσματος τόσο στον εμπροσθότυπο, όσο και στον οπισθότυπό του στο κάτω δεξιό άκρο του «συγκεντρωτικού πίνακα με τα ομηρικά μνημεία» στην πραγματεία του Φούλβιο Ορσίνι Imagines et elogia virorvm illvstrivm et ervditor ex antiqvis lapidibvs et nomismatibvς, Ρώμη 1570, Σελ. 20-21. Ωστόσο ήταν ο Κυριάκος ο Αγκωνίτης -που πέραν των άλλων δραστηριοτήτων του είχε υπάρξει και συστηματικός συλλέκτης αρχαίων νομισμάτων- εκείνος, ο οποίος επιδόθηκε με ζήλο στο κυνήγι της αναζήτησης της αυθεντικής προσωπογραφίας του αρχαίου επικού ποιητή και ο οποίος πέτυχε να φέρει το έργο αυτό σε πέρας σχεδόν ενάμιση αιώνα πριν από τον Ορσίνι κάνοντας, όπως επιχείρησα να επιχειρηματολογήσω πιο πάνω, χρήση των προσβάσιμων σε αυτόν ομηρικών αρχαιολογικών τεκμηρίων.