«Οποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»
Albrecht von Haller
Δεν είναι μόνο ο Θούριος του Ρήγα με το στίχο «καλλιῶναι μίας ὥρας ἐλεύθερη ζωή, παρὰ σαράντα χρόνοι σκλαβιά καὶ φυλακή», που το άκουσμά του μετέβαλε τους «απλοϊκούς υπηρέτας εις υπερανθρώπους».
Ούτε είναι μόνο το σύνταγμα του Ρήγα με τα «φυσικά δίκαια», που στο άρθρο 2 ορίζει ότι:
«…Πρώτον, να είμεθα όλοι ίσοι και όχι ο ένας κατώτερος από τον άλλον. Δεύτερον, να είμεθα ελεύθεροι και όχι ο ένας σκλάβος του αλλουνού. Τρίτον, να είμεθα σίγουροι εις την ζωήν μας, και κανένας να μην ημπορεί να μας την πάρει αδίκως και κατά την φαντασίαν και τέταρτον, τα κτήματα όπου έχομεν κανένας να μην ημπορεί να μας εγγίζει, αλλ’ είναι ιδικά μας και των κληρονόμων μας».
Ο πρόδρομος της ελληνικής εξέγερσης του 1821 και εθνομάρτυρας Ρήγας Φεραίος ή Βελεστινλής, συνέταξε το 1790 ένα ακόμη εγερτήριο σάλπισμα, με τίτλο “φυσικής απάνθισμα”.
«Όχι προς επίδειξιν», αλλά «…ο σκοπός μου να ωφελήσω το γένος μου», όπως γράφει ο ίδιος στον πρόλογο.
Δεν είναι ένα κλασικό βιβλίο φυσικής, όπως το ξέρουμε σήμερα. Είναι αυτό που δηλώνει ο τίτλος του. Απάνθισμα.
Δηλαδή επιλογή από τις γνώσεις που είχε κατακτήσει μέχρι τότε η ανθρωπότητα στις φυσικές επιστήμες με κριτήριο την «διάλυσιν πάσης πλάνης» και την «κατάργησιν των προλήψεων».
Παρουσιάζει τις γνώσεις αυτές με σαφήνεια και «εις απλούν ύφος» έτσι ώστε «να τις καταλάβουν όλοι», με απώτερη επιδίωξη την αφύπνιση των συνειδήσεων «διά να αναλάβει το πεπτωκός Ελληνικόν γένος».
Εμποτισμένος με το πνεύμα του διαφωτισμού ήθελε ν’ απαλλάξει τους συμπατριώτες του από τις φοβίες που τους κρατούσαν τρομαγμένους και απαθείς, μέχρι που έφταναν στο σημείο να δέχονται ως θέλημα θεού τη σκλαβιά και τα μαρτύριά της ως γραφτά της μοίρας των.
Πίστευε ότι, αν αποτινάξουν οι Έλληνες τα πνευματικά δεσμά του μεσαίωνα, θα μάθουν την αλήθεια και θα νοιώσουν δυνατοί να κρατήσουν τη φλόγα της εξέγερσης «σ’ ανατολή και δύση, και νότον και βοριά».
Επιστρατεύει, λοιπόν, την απελευθερωτική δύναμη της φυσικής και της φυσιογνωσίας για να οδηγήσει στην ορθολογική σκέψη. Για να ερμηνεύσει φαινόμενα «των οποίων αι αρχαί ήταν άγνωστοι εις τους αμαθείς και δειλούς», σε όλους όσους πίστευαν «τους μύθους των γραιών» που «προκαλούσαν εικόνες τρόμου».
Προσπαθεί να πείσει ότι τα φυσικά φαινόμενα «έχουν την αρχή τους από φυσικάς αιτίας».
Όπως για παράδειγμα ότι οι αστραπές και οι βροντές δεν είναι οργή θεού, αλλά «όθεν έγινεν γνωστόν την σήμερον η αστραπή έχει μιαν και την αυτήν αρχήν, και εντελή παρομοίωσιν με το ηλεκτρικόν πυρ…».
Με τη φαντασία που διακρίνει τον εμπνευσμένο δάσκαλο επινοεί διαλόγους με τους μαθητές του ξεκινώντας συχνά με φράσεις που μαρτυρούν αγάπη, στοργή και αφοσίωση όπως «ακριβέ μου φίλε, ξαναείπα προς τον μαθητήν μου…», «φυλάξου από το να πιστεύεις φίλε μου ότι…» ή «μεγάλο δίκιο έχεις παιδί μου…»!
«Διά να γένουν πλέον εύληπτα, συνέπονται κατ’ ερωταπόκρισιν δασκάλου και μαθητού έως εις ένα μέρος» θα πει ο ίδιος.
Αξιοποιεί τα εργαλεία καθημερινής χρήσης, όπως σουβλιά και τενζερέδες για να προτείνει απλά πειράματα ώστε να κατανοηθούν όσο γίνεται καλύτερα οι έννοιες της φυσικής και της γεωμετρίας.
«Πάρε ένα καρπούζι, και σούβλισέ το, οπού να έβγη το σουβλί από το τζουνί εις το λουλούδι του, βάλε έμπροσθέν σου έναν τέντζερε, ακούμπησε τες δύο άκρες της σούβλας εις τα χείλη του.
Τότε θα είναι το μισόν καρπούζι εις το αγγείον, και το μισόν έξω.
Κάθισε εις τρόπον όπου το δεξιόν χέρι σου να είναι προς την ανατολήν και γύριζε το σουβλί.
Σφαίρα είναι το καρπούζι, το δε σουβλί άξων αυτής, επειδή και περνά από το κέντρον, ήγουν την μεσαίαν στιγμήν της καρδιάς του καρπουζίου. Τα χείλη του τέντζερε ο ορίζων.
Το γύρισμα, λέγεται κίνησις περί τον άξονα».
Πραγματεύεται τα ουράνια σώματα για να αποδείξει πειραματικά τη σφαιρικότητά τους.
«Οθεν ημπορεί να αποδειχθή το σφαιρικόν σχήμα τους από το ακόλουθον πείραμα: όταν σφαλίσει κανείς τα παράθυρα ενός οντά και τον κάμη σκοτεινόν, αφήση μόνον μιαν τρυπίτζαν οπού να εμβαίνη ολίγον φως και βαστά μιαν σφαίραν αντικρύ εις ένα σανίδι χτυπώντας το φως εις αυτήν (ας την γυρίση όπως θέλει κανείς) πρέπει να κάμη εις το σανίδι μίαν στρογγυλήν σκιάν… Εκτούτου βλέπομεν ότι εις μίαν έκλειψιν Ηλίου ή Σελήνης ο ίσκιος των σωμάτων αυτών είναι πάντα στρογγυλός, όθεν ημπορεί κανείς δικαίως να συμπεράνη ότι τα σώματα οπού ρίπτουν τοιαύτην σκιάν πρέπει να είναι σφαιροειδή».
Θα μιλήσει για τ’ αστέρια που «λαμπρύνουν τον κόσμον… και δεν ημπορούμεν να τα ιδούμεν τελείως διά την μεγάλην απόστασήν τους» και θα πει ότι κάθε αστέρι που βλέπουμε «είναι ένας ήλιος, τον οποίον ίσως φωτίζει τόσους πολλούς πλανήτας όσους και ο ήλιος μας»!
Αναμεταδίδει την πρωτοποριακή για την εποχή του θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος «…ο ήλιος στέκεται εις τον ίδιον τόπον», ενώ «πλανήτης είναι σώμα το οποίον δεν έχει δικόν του φως καθώς (λόγου χάριν) η Γη μας και όπου το δέχεται από τον ήλιον του τριγύρω εις τον οποίον γυρίζει».
Θα τα συνδέσει όλα αυτά με το σύμπαν «του οποίου το τέλος μήτε με την διάνοιάν μας δεν ημπορούμεν φθάσωμεν καν».
Δεν θα παραλείψει ασφαλώς να μιλήσει για τον Νεύτωνα και τη βαρύτητα «το πίπτειν δεν είναι άλλο παρά τραβάν, όθεν η βαρύτης ακολουθεί από μιαν τραβηχτικήν δύναμην» και «ό,τι κάμνει ο ήλιος επάνω εις τους πλανήτας διά μέσου της τραβηχτικής δυνάμεως κάμνει και η Γη προς τα μικρότερά της σώματα οπού βρίσκονται πλησίον της»!
Θα διδάξει την ενότητα του ανθρώπου με τη φύση, αλλά και τη φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος «το πρώτον όργανον της ζωτικής ενεργείας είναι η καρδία, εις την οποίαν όλαι αι φλέβαι χύνονται και όλαι αι αρτηρίαι λαμβάνουν την αρχήν τους», ενώ για πρώτη φορά αναφέρεται σε Ελληνικό βιβλίο η κυκλοφορία αίματος!
Η τεράστια επίδραση που είχε το «φυσικής απάνθισμα» στους τότε και στους μετέπειτα Έλληνες φανερώνει « και πόσον εύστοχος υπήρξεν η έναρξις του διαφωτισμού και της απελευθερώσεως από πάσης μορφής τυραννίας, με σαλπίσματα Φυσικής» (Μιχ. Αθανασίου, καθηγητής φυσικής πανεπιστημίου Αθηνών 1971).
Ίσως σήμερα αυτό το αριστούργημα να μην έχει την ίδια επιστημονική εγκυρότητα που είχε την εποχή που γράφτηκε, αφού έχουν προκύψει νέα δεδομένα και νέες θεωρήσεις.
Διατηρεί όμως όλη την αξία του ως πατριωτικό – παιδαγωγικό έργο.
Γι’ αυτό αξίζει να το διαβάσει κάθε παιδαγωγός και πρωτίστως κάθε φυσικός.
Ο εθνομάρτυρας Ρήγας βρήκε φριχτό θάνατο το 1798 στα 41 του χρόνια, όμως είχε προλάβει «να μιλήσει στις ψυχές ολόκληρου του σκλαβωμένου έθνους» (Κων. Κούμας).
Η επανάσταση που οραματίστηκε δεν άργησε να ξεσπάσει.
*καθηγητής φυσικός
