Το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος“ και το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία εξέδωσαν πρόσφατα ένα βιβλίο για τη Φοιτητική Ένωση Κρητών και τους άλλους Εθνοτοπικούς φοιτητικούς συλλόγους της Χώρας τη περίοδο της δικτατορίας 1967-1974 με τίτλο “ΦΟΙΤΗΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΡΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΘΝΟΤΟΠΙΚΟΙ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ ΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ”, Αθήνα, 2021 σελ. 169. Το βιβλίο αυτό αναφέρεται στη περίοδο από το 1972, όπου στα Χανιά ιδρύθηκε η Φοιτητική Ένωση Κρητών (ΦΕΚ), η πρώτη φοιτητική Ένωση στη χώρα τη περίοδο της δικτατορίας μέχρι το 1973 όπου η εισβολή των τανκς στο χώρο του Πολυτεχνείου και η κατάληψη της εξουσίας από τον Ιωαννίδη οδήγησε στην απαγόρευση της. Ο τόμος περιέχει κείμενα όχι μόνο Χανιωτών και άλλων Κρητών φοιτητών οι οποίοι είχαν καθοριστικό ρόλο τη περίοδο αυτή στη πορεία της ΦΕΚ αλλά και στελεχών άλλων Εθνοτοπικών φοιτητικών συλλόγων της χώρας. Στην επέτειο των 50 χρόνων από το 1967, το Σεπτέμβριο του 2017, το Ίδρυμα “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” με πρωτοβουλία του διευθυντή του κ. Νίκου Παπαδάκη οργάνωσε μία ημερίδα στα Χανιά, στο προαύλιο χώρο του ιδρύματος, για τη παρουσίαση της δράσης της ΦΕΚ τη περίοδο της δικτατορίας. Στην ημερίδα αυτή δόθηκε η ευκαιρία σε αρκετούς πρωταγωνιστές της ΦΕΚ τη περίοδο αυτή να εκφράσουν τις απόψεις τους και να καταθέσουν τις εμπειρίες τους. Η εκδήλωση αυτή απετέλεσε την αφορμή για την έκδοση του παρόντος τόμου.
Ο διευθυντής του ιδρύματος “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” Νίκος Παπαδάκης (ο οποίος διετέλεσε αντιπρόεδρος της ΦΕΚ το 1972) σχολιάζει, στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, τη περίοδο από τις παραμονές της δικτατορίας μέχρι την ίδρυση της ΦΕΚ. Όπως αναφέρει από το 1966 ο φόβος της δικτατορίας είχε αρχίσει να πλανάται πάνω από την Ελλάδα καθώς το σύνταγμα καταπατείτο από τα ανάκτορα ενώ η πολιτική κρίση που ακολούθησε τη διάσπαση της Ενώσεως Κέντρου είχε οδηγήσει σε πολιτική παραλυσία. Έτσι τις πρωινές ώρες της 21ης Απριλίου πιάστηκαν όλοι στον ύπνο καθώς μια ομάδα τυχοδιωκτών στρατιωτικών γαλουχημένων την εποχή του Μεταξά με φασιστικές καταβολές κατέλαβαν με περίπατο την εξουσία. Την ημέρα του πραξικοπήματος, αναφέρει, δύο αυθόρμητες εκδηλώσεις στα Χανιά και το Ηράκλειο έδειξαν ότι η Κρήτη θα μπορούσε να παίξει σοβαρό ρόλο στην αντίσταση κατά της δικτατορίας. Αν και διάφορες παράνομες οργανώσεις συνέβαλαν αναμφίβολα στον αγώνα κατά της χούντας, αναφέρει ο Ν. Παπαδάκης, μόνο στην “Ελληνοευρωπαϊκή κίνηση νέων” και στην “εταιρεία μελέτης Ελληνικών προβλημάτων” παρατηρήθηκε μια μαζικότητα με τη συμμετοχή νέων και φοιτητών. Όμως το γενικότερο κλίμα στο φοιτητικό χώρο ήταν απαισιόδοξο. Η πρώτη επιλογή των φοιτητών ήταν τότε το ποδόσφαιρο, κάθε Δευτέρα πρωί στις φοιτητικές λέσχες οι συζητήσεις για τους αγώνες της Κυριακής μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον, ενώ οι φοιτητές προτιμούσαν τις αθλητικές παρά τις πολιτικές εφημερίδες. Η χούντα καλλιεργούσε έντεχνα τον λαϊκισμό, τη πατριδοκαπηλία, τη θρησκευτική υστερία και τον Αντιευρωπαϊσμό. Στα πλαίσια αυτά μια ομάδα 50 φοιτητών στις αρχές του 1972 στα Χανιά ενεργώντας αυθόρμητα κατάφεραν να κερδίσουν απροσδόκητα τις τοπικές εκλογές στη ΦΕΚ η οποία είχε ιδρυθεί από όργανα της δικτατορίας. Όπως αναφέρει ο πρόεδρος του ιδρύματος “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” η δράση της ΦΕΚ και των άλλων Εθνοτοπικών συλλόγων στα χρόνια της χούντας δεν έχει κερδίσει στην ιστοριογραφία τη θέση που τους ανήκει ενώ ο τόμος αυτός αναμένεται να συμβάλλει στη πληρέστερη κατανόηση του ρόλου της ΦΕΚ ιδιαίτερα μεταξύ των νέων σε μια δύσκολη περίοδο για την Ευρωπαϊκή Ήπειρο η οποία βιώνει την άνοδο του λαϊκισμού και την αμφισβήτηση των δημοκρατικών κατακτήσεων.
Στη συνέχεια ο κ. Βασίλης Πεντάρης, πρ. Βουλευτής και πρόεδρος της ΦΕΚ το 1972 αναφέρεται στο νέο ξεκίνημα της αυτή τη περίοδο. Ο Β. Πεντάρης, ο οποίος διετέλεσε πρόεδρος του πρώτου διοικητικού συμβουλίου της ΦΕΚ που προέκυψε από τις εκλογές της 19/3/1972 στα Χανιά, θεωρεί ότι η δικτατορία της 21ης Απριλίου δεν ήρθε τυχαία αλλά την εξέθρεψε το μετεμφυλιακό κράτος ενώ επισημαίνει ότι σε υπάρχοντα ιστορικά βιβλία αναφέρεται ότι κομβικό σημείο για την επαναλειτουργία του φοιτητικού κινήματος αποτέλεσε η εκλογή του ΔΣ στη ΦΕΚ στις 19/3/1972. Την εποχή εκείνη όλα ήταν παράνομα, σχολιάζει, και μοναδικό εφόδιο για τη δράση μας ήταν η δημοκρατική μας πίστη. Η Κρήτη έχει παράδοση στους δημοκρατικούς αγώνες και δεν θα πρέπει να λησμονείται ότι το 1938 οι Χανιώτες δημοκράτες κατάργησαν τη δικτατορία του Μεταξά και πλήρωσαν το ανάλογο τίμημα. Το δημοκρατικό παράδειγμα της ΦΕΚ, αναφέρει ο Β. Πεντάρης, σταδιακά διαχύθηκε και σε άλλους επαρχιακούς φοιτητικούς συλλόγους ενδυναμώνοντας το φοιτητικό κίνημα. Όμως, τη πιο σημαντική εκδήλωση θεωρεί τη συναυλία στο γήπεδο του Σπόρτιγκ στις 15/5/1972 με τους Μαρκόπουλο και Ξυλούρη. Τότε χιλιάδες φοιτητές και Αθηναίοι τραγούδησαν κλαίγοντας το “πότε θα κάνει ξαστεριά”.
Η κ. Ιωάννα Καρυστιάνη διετέλεσε πρόεδρος της ΦΕΚ το 1973. Στο τόμο αυτό παρουσιάζει ορισμένες σκέψεις για τη λειτουργία της ΦΕΚ τη περίοδο αυτή όπου είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Επισημαίνει τη συλλογική δράση όλων των συμμετεχόντων αναφέροντας ότι ανεξαρτήτως της πολιτικής τοποθέτησης τους είχαν συμπτύξει ένα κοινό μέτωπο ενάντια στο στρατιωτικό καθεστώς. Θεωρεί ότι δεδομένης της ιστορίας της Κρήτης, οι φοιτητές ίσως όχι απολύτως συνειδητά, ακολούθησαν την αγωνιστική παράδοση των προγόνων τους. Θεωρεί ότι δεν θα πρέπει να μεγαλοποιείται η συμβολή της ΦΕΚ και του φοιτητικού κινήματος στον αντιδικτατορικό αγώνα. Πιστεύει ότι αν και δεν είχαν όλοι οι φοιτητές τα ίδια όνειρα είχαν πάντως κάποια όνειρα. Τα οποία επισημαίνει δεν συνάδουν με τη σημερινή πραγματικότητα όπου οι αγορές επιβάλλουν τις πολιτικές που ακολουθούνται ενώ αυταρχικές και αντιανθρωπιστικές ιδεολογίες (φασισμός, ναζισμός, ρατσισμός) που προκάλεσαν τόσο πόνο και οδύνη στους λαούς επανεμφανίζονται στο προσκήνιο. Είναι λυπηρό, αναφέρει η Ι. Καρυστιάνη, το γεγονός ότι σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο οι άνθρωποι δεν ελπίζουν σε ένα καλύτερο αύριο. Ολοκληρώνοντας, η πρώην πρόεδρος της ΦΕΚ, αναφέρει ότι δεν μπορεί να ξεχάσει τους κοινούς αγώνες της περιόδου αυτής όπου συλλογικά τα “επαρχιωτάκια συνδεθήκανε και δράσανε μαζί για ένα κοινό όνειρο”. Τιμά δε τους πρώην συναγωνιστές της και δεν ξεχνά αυτούς που δεν είναι σήμερα κοντά μας.
Ο κ. Κωσταντίνος Γιανναδάκης, μέλος της ΦΕΚ το 1972, αναφέρεται στο ρόλο των Κρητών φοιτητών στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Κατά τη γνώμη του η επιβολή του στρατιωτικού καθεστώτος στη χώρα ήταν απόρροια μιας σειράς παραγόντων όπως: α) του γεγονότος ότι τα πολιτικά κόμματα ήταν αρχηγικά και δεν λειτουργούσαν δημοκρατικά, β) το ότι το συντηρητικό κόμμα ήθελε με κάθε μέσο να επανέλθει στην εξουσία, καθώς και γ) ότι η αριστερά δεν είχε διδαχθεί από τα τραγικά αποτελέσματα του εμφυλίου και έθετε μαξιμαλιστικούς στόχους. Όπως αναφέρει ο Κ. Γιανναδάκης το 1971 και 1972 το καθεστώς ήταν κυρίαρχο χωρίς ουσιαστική λαϊκή αντίσταση. Η αγροτική τάξη που είναι συντηρητική όπως και τα μικροαστικά κόμματα δεν ενδιαφερόταν για τη πολιτική διακυβέρνηση. Η εργατική τάξη προσπαθούσε να επιβιώσει ενώ οι δημόσιοι υπάλληλοι δεν διακινδύνευαν τις θέσεις τους. Όμως μετά το 1969 υπήρξε στη χώρα μια μεγάλη εκδοτική δραστηριότητα με την έκδοση βιβλίων όλων των πολιτικών τάσεων τα οποία χρησίμευσαν στην ευαισθητοποίηση και τη πολιτικοποίηση των φοιτητών. Η προσπάθεια της κυβέρνησης για ελεγχόμενη φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος το 1973 δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί. Οι φοιτητές το φθινόπωρο του 1973 επανερχόμενοι στις σχολές άρχισαν τις διαμαρτυρίες και τις διαδηλώσεις με αποκορύφωμα τα γεγονότα στις 15-16-17 Νοεμβρίου στο Πολυτεχνείο με συνθήματα “Ψωμί-παιδεία-ελευθερία” στα οποία το καθεστώς απάντησε με τα γνωστά κατασταλτικά μέτρα. Τελειώνοντας, ο Κ. Γιανναδάκης, αναφέρει ότι όσοι ήταν μέσα στο Πολυτεχνείο αναγνωρίζουν τη συμβολή της ειδικής μονάδας των αλεξιπτωτιστών στην αναίμακτη εκκένωση του. Όμως τα ακραία κατασταλτικά όργανα του κράτους πυροβολούσαν στο ψαχνό τους φοιτητές και πολίτες στους δρόμους γύρο από το Πολυτεχνείο εκτιμώντας ότι οι νεκροί και οι τραυματίες το βράδυ αυτό ήταν περισσότεροι από όσους ανακοίνωσε επίσημα η αστυνομία.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η (επαν)ίδρυση της ΦΕΚ ξεκίνησε από τα Χανιά ενώ Χανιώτες/ισες, όπως προαναφέρθηκε, ήταν οι δύο διατελέσαντες Πρόεδροι της τη περίοδο αυτή. Δεν είναι βέβαια δυνατόν στο σύντομο αυτό κείμενο να συμπεριληφθούν οι τόσο αξιόλογες αναφορές των άλλων πρώην φοιτητών και νυν συγγραφέων του τόμου αυτού. Τέλος δεν θα πρέπει να αγνοηθούν δύο εξωγενείς παράγοντες οι οποίοι εκτιμώ ότι ετεροχρονισμένα επηρέασαν έμμεσα το φοιτητικό-αντιδικτατορικό κίνημα της εποχής αν και η παγκόσμια διασύνδεση (παγκοσμιοποίηση) τότε ήταν πολύ μικρότερη από ότι σήμερα.
Α) Το γεγονός ότι η περίοδος αυτή της αντιχουντικής δράσης της ΦΕΚ συνέπεσε με το τέλος της χρυσής τριακονταετίας της Ευρώπης (1945-1973) που αρχίζει με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και τελειώνει με τη πρώτη πετρελαϊκή κρίση.
Β) Το γεγονός ότι η δεκαετία του ’60 χαρακτηρίζεται για πολλούς λόγους σαν η πιο σημαντική δεκαετία του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Μεταξύ άλλων αναπτύχθηκε έντονο φοιτητικό κίνημα στις ΗΠΑ στα μέσα της δεκαετίας αυτής με αντιπολεμικά και άλλα αιτήματα ενώ ο ξεσηκωμός των φοιτητών το Μάη του ’68 στη Γαλλία άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα επηρεάζοντας για πολλά χρόνια τις δυτικές κοινωνίες.
Το βιβλίο αυτό είναι χρήσιμο για όλους τους πολίτες, και όχι μόνο τους Χανιώτες και Κρητικούς, οι οποίοι ενδιαφέρονται να μάθουν καλύτερα για τη συμβολή των νέων της Κρήτης στη προσπάθεια εκδημοκρατισμού ενός ακραίου καθεστώτος που απετέλεσε μελανή κηλίδα στη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Αξίζουν τέλος συγχαρητήρια στον άοκνο διευθυντή του ιδρύματος “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” κ. Νίκο Παπαδάκη χωρίς τη πρωτοβουλία του οποίου θα ήταν δύσκολη η έκδοση του τόμου.
