“Φως” σε μια άγνωστη πτυχή της τοπικής ιστορίας έδωσε η εκδήλωση για την Αμερικανική Σχολή Κρήτης που λειτούργησε στα Χανιά από το 1837 έως το 1843.
H εκδήλωση που οργανώθηκε από την “Πολυδράση Εκπαιδευτικών” πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα του τμήματος Δυτικής Κρήτης του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας με ομιλήτρια τη φιλόλογο Αγγελική Καραθανάση – Μανουσάκη.
Ηταν το 1837 όταν μια ιεραποστολική προτεσταντική εταιρεία, είχε αποστείλλει στην τότε αιγυπτιοκρατούμενη Κρήτη ένα ζευγάρι Αμερικανών, για να ιδρύσει Σχολή για αγόρια και κορίτσια, όπως και έγινε με μεγάλη επιτυχία. Ωστόσο, μετά από έξι χρόνια, ξαφνικά, οι Αμερικανοί έλαβαν εντολή να την κλείσουν και να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Οι κάτοικοι διαμαρτυρήθηκαν αλλά χωρίς αποτέλεσμα.
Η ομιλία της κ. Καραθανάση αποτέλεσε επιλεκτική σύνοψη ανέκδοτου βιβλίου της που στηρίζεται κυρίως σε αμερικανικές αρχειακές πηγές και σπάνια βιβλία.
Οπως σημείωσε η κ. Καραθανάση, μεταξύ άλλων, «το ενδιαφέρον των προτεσταντών ιεραποστόλων για την Κρήτη είχε ήδη εκδηλωθεί από τα προεπαναστατικά χρόνια, επειδή πίστευαν ότι ήταν το κλειδί για τον “φωτισμό”, των Καθολικών, των Μωαμεθανών, των Χριστιανών και των Εβραίων της Ανατολικής Μεσογείου… Στα τέλη του 1835 ο Τζον Χίλλ, που είχε ανοίξει ιεραποστολική Σχολή στην Αθήνα από το 1831, έκανε διερευνητικό ταξίδι στα Χανιά, όπου “δέχτηκε αιτήματα από τις επίσημες αρχές να ιδρυθούν σχολεία στον τόπο τους”».
Τον Φεβρουάριο του 1836 «η σύζυγος του Χιλλ Φράνσις ξεκίνησε για την Αμερική μεταφέροντας γραπτή την πρόταση των ιεραποστόλων και μαζί επίσημες επιστολές υψηλών προσώπων της Ελλάδας, ακόμη και του βασιλιά Οθωνα, με διαβεβαιώσεις συμπαράστασης στο ιεραποστολικό έργο των Αμερικανών στην Κρήτη· ιδιαίτερη σημασία δόθηκε σε μια θερμή επιστολή -εκκληση γραμμένη «λογοτεχνικά» στα νέα Ελληνικά από ένα «ταπεινό κορίτσι της Κρήτης», όπως υπέγραφε· ήταν η δεκαεφτάχρονη χανιώτισσα δασκάλα του σχολείου τους Ἐλισάβετ Β. Κονταξάκη, που αφού εξέφραζε τις ευχαριστίες της γιά τα ευεργετήματα που η ίδια είχε λάβει στα αμερικάνικα σχολεία της Σύρου και της Αθήνας, εκλιπαρούσε να ιδρύσουν και στην πατρίδα της την Κρήτη ένα παρόμοιο ιεραποστολικό σχολείο. Η Επιτροπή τον Ιούλιο ψήφισε την πρόταση για ίδρυση σταθμού στην Κρήτη και επέλεξε ως ιεραπόστολο τον εικοσιοχτάχρονο Βοστονέζο George Benton, άρτι χειροτονηθέντα κληρικό, απόφοιτο με διάκριση του Trinity College του Χάρτφορντ (Κονέκτικατ) και του θεολογικού σεμιναρίου της Νέας Υόρκης· που γνώριζε ελληνικά και εβραϊκά. 31 Αυγούστου 1836 στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Ο ιεραπόστολος επιβιβάζεται στο δικάταρτο μπρίκι Robert Adams για το ταξίδι του προς την Ελλάδα. Μαζί του ταξιδεύουν η σύζυγός του Καρολίνα Σπένσερ με την οποία είχε παντρευτεί πριν από μια βδομάδα και η δεκατετράχρονη αδελφή της Μαίρη.
Μάλιστα, ο Μπέντο «ήθελε με κάθε τρόπο να στεριώσει η Σχολή και μόνο ένας τρόπος υπήρχε γι’ αυτό: να την κάνει χρήσιμη και ελκυστική, εντάσσοντας στο σχολικό πρόγραμμα τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών».
Ως προς την έδρα της Σχολής ο Τζον Χιλλ επέλεξε τα Χανιά «καθώς ήταν η πιο εμπορική πόλη της Κρήτης».
Αναφερόμενη στα προβλήματα κατά της έναρξης της Σχολής η κ. Καραθανάση επικεντρώνεται στη εξεύρεση κατάλληλου Ελληνοδιδασκάλου, εξεύρεση κατάλληλου κτιρίου, στη χορήγηση άδειας λειτουργίας και στις αντιδράσεις του Πατριαρχείου.
Η ΑΔΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Η πολυπόθητη επίσημη άδεια δόθηκε «με την προυπόθεση να γίνονται δεκτά στη σχολή μόνο τα παιδιά των Ευρωπαίων, των Εβραίων και των Ελλήνων με ελληνική υπηκοότητα. Ο όρος έγινε δεκτός από τους Αμερικανούς, όχι μόνο για να μην έλθουν σε αντίθεση με την Ορθόδοξη Εκκλησία αλλά και για πιο πρακτικούς λόγους: αν γίνονταν δεκτά τα παιδιά των Ελλήνων ραγιάδων το σχολείο θα “ξεχείλιζε”. Ομως ο αποκλεισμός ξεσήκωσε ένα ισχυρό αίσθημα αγανάκτησης στους Κρητικούς ραγιάδες εναντίον του Αρχιεπισκόπου τους και του κλήρου, στους οποίους οι γονείς τον απέδιδαν. Το σχολείο άνοιξε στις 15 Σεπτεμβρίου 1837 με 50 μαθητές (Ευρωπαίους, Ελληνες καο Εβραίους). Ο ιεραπόστολος, μη μπορώντας να αντισταθεί στα παρακάλια των ραγιάδων γονιών, υπέκυψε και δέχθηκε στη Σχολή τα παιδιά τριών, ο ένας γονιός ήταν παπάς. Η Σχολή έγινε γρήγορα αποδεκτή ακόμη και από τον μητροπολίτη Κρήτης Μελέτιο».
Ωστόσο, παρα τις επιτυχίες των πρώτων χρόνων και την αἰσιοδοξία που δημιούργησε η πολύ πετυχημένη τρίτη σχολική χρονιά με τους 460 μαθητές, απρόβλεπτοι παράγοντες έγιναν η αιτία να αρχίσει η Σχολή να φθίνει και το καλοκαίρι του 1843 η ίδια η ιεραποστολική Εταιρεία στην Αμερική έλαβε ομόφωνα την απόφαση να κλείσει τη Σχολή. Παράλληλα, συνέβαινε η ίδια η Εταιρεία να είναι καταχρεωμένη. Η σοβαρή οικονομική κρίση των ΗΠΑ (είχε ξεκινήσει το 1837) είχε μειώσει τις δωρεές των Αμερικανών.
Σύμφωνα με την ομιλήτρια, «ολοι όσοι διαδραμάτισαν κάποιο μικρό ή μεγάλο ρόλο στην ίδρυση και λειτουργία της Αμερικανικής Σχολής Κρήτης, Αμερικανοί και Ελληνες, εργάστηκαν την περίοδο 1837-1843 με ζήλο. Τζορτζ Μπέντον, Καρολίνα Μπέντον, Μαίρη Σπένσερ, Ελίζαμπετ Γουότσον, Γεώργιος Χατζή Ιωάννου Ψαρουδάκης, Βικτωρία Βόρσα «και βέβαια Τζον και Φράνσις Χίλλ, γιατί χωρίς αυτούς δεν νοείται η Αμερικανική Σχολή Κρήτης. Ομως η ιεραποστολή στην Κρήτη μετά το κλείσιμό της λησμονήθηκε γρήγορα, χωρίς να αφήσει κανένα ορατό σημάδι· λησμονήθηκαν και τα πρόσωπα, οι κόποι και οι αγωνίες τους να υπηρετήσουν τους ανθρώπους με τον τρόπο που πίστευαν καλύτερο και βέβαια λησμονήθηκαν και τα κίνητρά τους».
