Αξιόλογο χωριό στην επαρχία Αποκορώνου του Νομού Χανίων. Είναι κτισμένο κοντά στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, σε μια περιοχή κατάφυτη από ελιές και αμπέλια και σε υψόμετρο 220 μ. Απέχει από τα Χανιά 26 χλμ.
O Φρες ανήκει στον Δήμο Αποκορώνου και οι 424 κάτοικοί τους είναι αρκετά δημιουργικοί και διακρίνονται για την φιλοξενία τους και την αγάπη που έχουν για το χωριό τους. Σε τούτη την Αποκορωνιώτικη γωνιά παράγονται λάδι, κρασί και κτηνοτροφικά προϊόντα.
Η περιοχή του Φρε έχει πολλές φυσικές ομορφιές, γεγονός που έχει προταθεί να αναγνωριστεί σαν τοπίο με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος. Όμορφα σπίτια νέα και παλιά, καλά μαγαζιά και γραφικοί δρόμοι συνθέτουν ένα γνήσιο παραδοσιακό κρητικό χωριό.
Στο κέντρο του Φρε υπάρχει μια ευρύχωρη και όμορφη πλατεία με τα καφενεία όπου ντόπιοι και επισκέπτες απολαμβάνουν τον καφέ τους.
Στο χωριό υπάρχουν πολλές εκκλησίες όπως η μεγαλόπρεπη εκκλησία της Ευαγγελίστριας που έχει κηρυχτεί διατηρητέο μνημείο, η Παναγία των δύο Βράχων με τοιχογραφίες στην θέση του “Καπή ο Λαγκός”, που θυμίζει μετέωρα, ο Άγιος Γεώργιος στου Ρεγκούση, η Παναγία στα Σηφιανά, η Παναγία στου Κολοκύθη και ο Άγιος Ιωάννης στον Κούκο.
Στον Φρε υπάρχει μια πλούσια Πινακοθήκη, που δώρισαν στο χωριό το ζεύγος Μάρκος και Αργυρώ Γιαννουλάκη. Το ανακαινισμένο αρχοντικό του Μανούσακα στεγάζει το πολύ ενδιαφέρον Μουσείο του Φρε με κύρια εκθέματα τα γενεαλογικά δέντρα 95 οικογενειών του χωριού που καλύπτουν την περίοδο 1800-2000.
Σε κεντρικό σημείο του Φρε βρίσκεται το Ηρώο που στήθηκε για τους Φρεδιανούς που έπεσαν στους κατά καιρούς πολέμους.
Κάθε χρόνο, κατά την διάρκεια του Δεκαπενταύγουστου, γίνονται στον Φρε πλούσιες πολιτιστικές εκδηλώσεις με την φροντίδα των Συλλόγων των αποδήμων Φρεδιανών της Αθήνας και των Χανίων.
Ωραίο πανηγύρι γίνεται στο χωριό κάθε χρόνο στις 25 Μαρτίου. Τότε έρχονται στον Φρε πολλοί πιστοί για να προσκυνήσουν την θαυματουργή εικόνα της Μεγαλόχαρης.
Στη μαγευτική τοποθεσία “Λουτρό” υπάρχουν αιωνόβια πλατάνια και πηγή με γάργαρο νερό. Ο χώρος είναι άριστα διαμορφωμένος από την πρώην Κοινότητα, και αρκετά ευρύχωρος για κάθε είδους κοινωνική εκδήλωση. Εδώ υπάρχει ταβέρνα που εξυπηρετεί ντόπιους και επισκέπτες.
Ιστορικά: Η περιοχή έχει κατοικηθεί από πολύ παλιά. Δεν έχουμε όμως, ακριβείς πληροφορίες για τον χρόνο που ιδρύθηκε το χωριό. Λέγεται, πάντως, ότι ο Φρες στην Βυζαντινή εποχή λεγόταν Φέγγη, λόγω της θαυμάσιας θέσης του. Στα μέσα του ΙΣΤ’ αιώνα οι Ενετοί ίδρυσαν στο χωριό μία σχολή όπου εδίδασκαν Φραγκοπαπάδες οι λεγόμενοι Φρέρηδες από την γαλλική λέξη Frere που σημαίνει μοναχός – αδελφός. Με την πάροδο των χρόνων η Φέγγη έγινε το χωριό των Φρέρηδων και τελικά κατέληξε σε Φρες. Κάποια χρόνια οι Ενετοί ανάφεραν στις απογραφές τους το όνομα του μεγαλοϊδιοκτήτη της περιοχής και το χωριό λεγόταν POMOGNA JULIANI, δηλαδή φέουδο του Τζουλιάνη. Στην απογραφή του 1583, οι Ενετοί αναφέρουν Φρες, ενώ σε άλλο κατάλογο (των Ενετών) αναφέρεται POMOGNA JULIANI. Αυτό δείχνει ότι για πολλά χρόνια οι Ενετοί χρησιμοποιούσαν και τα δύο ονόματα, μέχρι που στο τέλος επικράτησε το Φρες που διατηρείται μέχρι σήμερα.
Στα χρόνια που ακολούθησαν και μέχρι το 1770, δεν έχουμε καμία μαρτυρία για γεγονότα γύρω από τον Φρε. Όμως μετά την Επανάσταση του 1770 ακολούθησαν χρόνια πικρή σκλαβιάς που σημαδεύτηκαν από την σφαγή αγνώστου αριθμού Φρεδιανών, στην τοποθεσία “Άσπρες Συκιές” του χωριού Αρμένοι. Ακολούθησε η Επανάσταση του 1821 στην διάρκεια της οποίας το Αποκορωνιώτικο χωριό θρήνησε αρκετά θύματα. Στην διάρκεια της Επανάστασης του 1866, ο Φρεδιανός οπλαρχηγός Νικόλαος Τζιτζικαλάκης,σκότωσε τον αιμοβόρο Χατζή Χουσεΐν πασά του γειτονικού χωριού Πεμόνια, που είχε σφάξει, χωρίς λόγο, τον παππού του στην θέση “Άσπρες Συκιές των Αρμένων. Στην διάρκεια των συγκρούσεων, ο Φρες ήταν ένα διαρκές πεδίο συγκρούσεων, αφού εδέσποζε στην λεκάνη του Αποκόρωνα. Τεράστιες ήσαν οι ζημιές σε έμψυχο και άψυχο υλικό, ενώ πολλοί Φρεδιανοί έφυγαν σε ξένα μέρη για να αποφύγουν την εκδίκηση του κατακτητή.
Στην Επανάσταση του 1878 ο Φρες ήταν και πάλι στις επάλξεις. Οι κάτοικοι επρόσφεραν τα πάντα για να στηρίξουν τον αγώνα. Τότε στο χωριό τους είχε την έδρα της η Επαναστατική Συνέλευση.
Στην τρίχρονη Επανάσταση των ετών 1895-1897, οι Φρεδιανοί έκαμαν και πάλι το χρέος τους για να θρηνήσουν αρκετά θύματα.
Στο προσκλητήριο του 1912, οι Φρεδιανοί έτρεξαν εθελοντικά στα βουνά της Ηπείρου και της Μακεδονίας για να ελευθερώσουν τους σκλαβωμένους Έλληνες. Τέσσερις Φρεδιανοί δεν επέστρεψαν ποτέ στο χωριό τους. Έπεσαν μαχόμενοι ηρωικά στην μακρινή Ήπειρο και Μακεδονία. Μετά το 1913 ο Φρες επρόσφερε αρκετά τέκνα του στους αγώνες τόσο στην Μικρά Ασία το 1922 όσο και στην Αλβανία το 1940.
Προσωπικότητες του Φρε που διακρίθηκαν στο πέρασμα των χρόνων: Ο Κωνσταντίνος Βεστάρχης, ανώτερος αξιωματικός του ελληνικού Στρατού, ο οποίος έλαβε στην Επανάσταση του 1866. Τον διέκρινε η άρτια εκπαίδευση, η ικανότητα και ο χαρακτήρας του. Επίσης στις επαναστάσεις του 1866, 1878 και 1895-1897 κυριάρχησαν οι μορφές του Φρε: ο πολέμαρχος Γεώργιος Διγενής και ο πληρεξούσιος Γεώργιος Συμβουλάκης. Ακόμη ο Σαράντος Καπιδάκης διακρίθηκε για τα ηγετικά του προσόντα σ την Χαλέπα. Στα χρόνια που ακολούθησαν εμφανίζονται: ο Καπετάνιος – λογοτέχνης Κων/νος Διγενάκης, ο επιθεωρητής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Κων/νος Λαγουμιτζάκης και ο Δικηγόρος – Στρατοδίκης Σταύρος Κελαϊδής. Ακόμη, προσωπικότητες του Φρες με σημαντική προσφορά στους αγώνες ήσαν οι: Νικόλαος Τζιτζικαλάκης, Αντώνης Παπαδάκης, Θεόδωρος Μανούσακας και Μιχαήλ Διγενάκης. Από τον χώρο της εκκλησίας διακρίθηκαν ο παπά – Νικολής Πριγκηπάκης (περισσότερα από 50 χρόνια ιερέας) και ο ανακαινιστής της εκκλησίας της Ευαγγελίστριας παπά – Γιάννης Λαγουμιτζάκης.
Για την ιστορία αναφέρεται ότι στην απογραφή των Αιγυπτίων του 1834, το χωριό αναφέρεται με το όνομα Φρε με 81 οικογένειες από τις οποίες οι 80 ήσαν χριστιανικές και η μία μουσουλμανική. Και στην απογραφή του 1881 ήταν το μεγαλύτερο χωριό και έδρα του ομώνυμου Δήμου με 707 χριστιανούς κατοίκους.
Βιβλιογραφία:
– Μαν. Μακριδάκης, Φρες Αποκορώνου Χανίων
– Ν. Σταυράκη, Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης
– Ρ. Πάσλεϋ, Ταξίδια στην Κρήτη (μετάφρ. Δ. Γόντικα)
– Ι. Νουχάκη, Κρητική Χωρογραφία
