Η μουσική και ο χορός στο έργο του Χατζημιχάλη Γιάνναρη
Η μουσικοχορευτική παράδοση της Κρήτης και ειδικότερα του Νομού Χανίων τον 20ο αιώνα είναι γνωστή μέσα από τη δισκογραφία και τις μελέτες που έχουν δημοσιευθεί. Άγνωστη σε μεγάλο βαθμό παραμένει η μουσικοχορευτική παράδοση τον 19ο αιώνα. Ενδιαφέρουσες γνώσεις υπάρχουν στο έργο του Χατζημιχάλη Γιάνναρη «Γάμος κρητικός εις Λάκκους Κυδωνίας 1864». Το επιθαλάμιο επύλλιο περιγράφει μια σειρά ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων στα πλαίσια του γάμου στους Λάκκους Κυδωνίας μεταξύ των οποίων είναι ο χορός, το τραγούδι (τα γνωστά ριζίτικα), η μουσική, τα θεατρικά δρώμενα, τα διασκεδαστικά παιχνίδια και οι αθλητικοί αγώνες. Η μουσική και ο χορός περιγράφονται στους στίχους 314-317: «[…]Αρχίζουν να χορεύγουνε, χώρια βιολί και λύρα, άλλον δεν έχουν να σκεφτούν τη νύφη την επήρα. Χορεύγουν σούστα, σιγανό, τριπηδηκτό με βήμα κ’ εθάργειες πως τους έχουνε δεμένους με το σύρμα[…]». Επίσης, στους στίχους 786-787: «[…] Οι χορευτάδες πιάνουνε κι ο λυρατζής στη μέση, χοροπηδούν τριπηδηκτόν και μαντινάδες λέσει[…]».
Είναι φανερό ότι το ποίημα του Χατζημιχάλη αποτελεί βασικό στοιχείο του προφορικού πολιτισμού του χωριού του, καθώς είναι γνωστό ότι αυτά τα λογοτεχνικά έργα ήταν οι εφημερίδες της εποχής. Η ταυτόχρονη παρουσία του βιολιού και της λύρας φανερώνει τον μουσικό δυισμό των Χανίων τον 19ο αιώνα, καθώς είναι γνωστό ότι η Επαρχία Κυδωνίας είχε ως βασικό όργανο τη λύρα, αλλά συχνά Κισσαμίτες βιολάτορες συμμετείχαν στα γλέντια της όμορης επαρχίας. Η παρουσία της λύρας στους Λάκκους, εκτός από το επιθαλάμιο επύλλιο, επιβεβαιώνεται το 1911, όταν μετέβη στους Λάκκους ο αντιπρόσωπος του Ωδείου Αθηνών, καθηγητής μουσικολογίας και βυζαντινής μουσικής Κωνσταντίνος Ψάχος (1869-1849), όπου με ένα φορητό φωνογράφο με κυλίνδρους κατέγραψε 28 τραγούδια (ριζίτικα, κάλαντα, γαμήλια) μεταξύ των οποίων και 6 τραγούδια εκτελεσμένα από τον λυράρη Μανώλη Ζωφάκη.
Όσον αφορά στους χορούς ο σιγανός χορός αναφέρεται στο συρτό, όπως επισημαίνει ο Κωνσταντίνος Φουρναράκης (σ. 208), ενώ η παρουσία της σούστας στα ορεινά χωριά των Χανίων τον 19ο αιώνα, η οποία σύμφωνα με τους ερευνητές «χρεώνεται» στο Ρέθυμνο (παλαιότερα η ονομασία του χορού ήταν σούστα Ρεθύμνης), αποτελεί νέα γνώση. Ο τρίτος χορός, ο τριπηδηκτός ο οποίος δεν χορεύεται σήμερα, χορευόταν με επιτόπιους ζωηρούς βηματισμούς (σύμφωνα με τον Βιβυλάκη όπως τον γαλλικό χορό balance). Εντύπωση προκαλεί η απουσία του πεντοζάλι από το γαμήλιο γλέντι. Επίσης, δεν γνωρίζουμε τη ρυθμική αγωγή των χορών. Σήμερα είναι γνωστό ότι όλοι οι κρητικοί χοροί έχουν την ίδια ρυθμική αγωγή, τα 2/4. Εντούτοις, στο αρχείο του Παύλου Βλαστού, το οποίο αναφέρεται στην κρητική μουσική των μέσων του 19ου αιώνα, οι καταγραφές δείχνουν την παρουσία πεντάσημων, επτάσημων και εννιάσημων μουσικών φράσεων στην κρητική μουσική (επτάσημα είναι τα καλαματιανά και εννιάσημα είναι τα ζεϊμπέκικα). Ακόμα, ο γνωστός Ηρακλειώτης μουσικοδιδάσκαλος Γιώργος Χατζηδάκις στο περιοδικό «Κρητική Στοά» του Γιάννη Μουρέλλου το 1909 αναφέρει ότι ο καστρινός πηδηχτός (μαλεβιζιώτης) αρχικά ήταν πεντάσημος. Συνεπώς, οι κρητικοί χοροί τον 19ο αιώνα είχαν μεγαλύτερη ποικιλία μουσικών μέτρων απ’ ότι σήμερα. Αιτίες της μουσικής ομογενοποίησης ήταν η δημιουργία «εθνικής μουσικής» από τους κορυφαίους μουσουργούς Λαμπελέτ, Λαυράγκα και Καλομοίρη τη δεκαετία του 1900 και η δισκογραφία με την εμπορευματοποίηση που ακολούθησε.
Πηγές
1. Αλιγιζάκης Α., «Η μουσική Οδύσσεια του βιολιού στο Μεγάλο Κάστρο», Ηράκλειο 2011.
2. Κουρούσης Σ., Κοπανιτσάνος Κ., «Μίλιε μου Κρήτη απ’ τα παλιά. Ιστορικές ηχογραφήσεις 1907-1955», εκδ. Orpheum Phonograph, Αθήνα 2016.
3. Φουρναράκη Κ., «Το ποίημα του Χατζημιχάλη Γιάνναρη, Γάμος κρητικός εις Λάκκους Κυδωνίας 1864», Χανιά 2018.
*Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι
ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
