Β’ μέρος
Ενωτική κίνηση του 1908
Τα γεγονότα του 1908 της ευρύτερης Βαλκανικής, όπως η προσάρτηση της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγαρία, η ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε Βασίλειο με προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας και η διαμόρφωση του Κινήματος των Νεοτούρκων, παρώθησε τους Κρητικούς σε νέες κινητοποιήσεις.
Στις 22 Σεπτεμβρίου 1908 και ενώ απουσίαζε στην Αίγινα ο Ύπατος Αρμοστής Ζαΐμης, ομάδα πολιτικών με επικεφαλής τους Ελευθέριο Βενιζέλο, Εμμ. Ξηρά, Χαρ. Πλουμιδάκη και Εμμ. Παπαγιαννάκη, εξέδωσαν προκήρυξη, με την οποία καλούσαν τον λαό σε παγκρήτια συγκέντρωση για την κήρυξη της Ενωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Την επόμενη μέρα, στο Πεδίον του Αρεως Χανίων, εγκρίθηκε το λαϊκό ψήφισμα της Ενωσης και δημοσιεύθηκε 24 Σεπτεμβρίου στο “Παράρτημα της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος εν Κρήτη”.
«Η κυβέρνησις της Κρήτης, διερμηνεύουσα το αναλλοίωτον φρόνημα του Κρητικού λαού, κηρύσσει την Ανεξαρτησίαν και της Ενώσεως αυτής μετά της Ελλάδος, όπως μετ’ αυτής αποτελέση αδιαίρετον και αδιάσπαστον Συνταγματικόν Βασίλειον…».
Η Κρητική Βουλή στη συνέχεια, προχώρησε στην κατάργηση της Αρμοστείας και το Κρητικό Σύνταγμα εκχώρησε στο Ελληνικό. Η Ελληνική Κυβέρνηση, Γ. Θεοτόκη, για να μην προκαλέσει την Τουρκία και τις διεθνείς καταστάσεις ακολούθησε στάση εφεκτική, περιοριζόμενη σε παρασκηνιακό ρόλο, ενώ σε επίσημη αναγνώριση της Ένωσης δεν προέβηκε.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις, αρχικά, δεν αντέδρασαν στη νέα εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος, παρά τις συνεχείς και έντονες διαμαρτυρίες της Τουρκίας. Όταν όμως στο Φρούριο του Φιρκά, αρχές Αυγούστου 1909, υψώθηκε η ελληνική σημαία, οι Μεγάλες Δυνάμεις απαίτησαν την υποστολή της. Η Κυβέρνηση της Κρήτης βρέθηκε σε δύσκολη θέση και παραιτήθηκε. Επειδή δεν βρέθηκε κρητικό χέρι να κατεβάσει τη γαλανόλευκη, άγημα των διεθνών Στόλων αποβιβάστηκε στο Φιρκά και «με πελέκεις απέκοψεν τον ιστόν».
Το πολιτικό κενό, μετά την παραίτηση της κυβέρνησης, καλύφθηκε με προσωρινά διακυβερνητικά σχήματα μέχρι τις εκλογές του Μάρτη του 1910.
1909 – 1913 Οριστική λύση του Κρητικού Ζητήματος
Στις 15 Αυγούστου του 1909 πραγματοποιείται το κίνημα στο Γουδί από το Στρατιωτικό Σύνδεσμο, που επιδιώκει να δώσει τέλος στο τέλμα της κακοδιοίκησης και να οδηγήσει στην “ανόρθωσιν” της Ελλάδος.
Καλείται ο Ελευθέριος Βενιζέλος από την Κρήτη για να εξομαλύνει, ως νέα άφθαρτη πολιτική δύναμη, το πολιτικό αδιέξοδο που δημιουργεί το χάσμα μεταξύ ολιγαρχίας και κινηματιών.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, μετά την έλευσή του στην Αθήνα 28-12-1909, προτείνει σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης Στέφ. Δραγούμη, μέχρι την διενέργεια εκλογών, 8 Αυγούστου του 1910. Στις εκλογές αυτές θα εκλεγεί βουλευτής του Ελληνικού Κοινοβουλίου στην περιφέρεια της Αττικοβοιωτίας, με την ιδιότητα του ανεξάρτητου. Στις 6 Οκτωβρίου 1910, ουσιαστικά ανέλαβε τα ηνία της διακυβέρνησης της Ελλάδας με εντολή του Βασιλιά Γεωργίου Α’ και εκλογές που ακολούθησαν (28 Νοεμβρίου 1910), αφού προηγουμένως έχει παραιτηθεί της πρωθυπουργικής του ιδιότητας, που κατείχε στην Κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας. Η νέα κατάσταση στην Κρήτη δημιούργησε αμφιθυμικά αισθήματα. Οι Κρητικοί, από τη μία, πίστεψαν ότι η απουσία του οξυδερκή ηγέτη τους με την ευρωπαϊκή στόφα και τους μοναδικούς πολιτικούς χειρισμούς ήταν κρίσιμη, και από την άλλη, πίστεψαν ότι από τη νέα θέση του και ιδιότητά του, του Πρωθυπουργού, θα μπορούσε να διαχειριστεί καλύτερα το Κρητικό Ζήτημα.
Το 1911, αλλά και τις αρχές του 1912, ο Βενιζέλος ως πρωθυπουργός στην Ελλάδα, με υψηλό αίσθημα το συμφέρον της πατρίδος, θα αναγκασθεί, όχι μόνο να μην υποκύψει στις επανειλημμένες εκκλήσεις των συμπατριωτών του, Κρητών Βουλευτών, να ενσωματωθούν στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, αλλά και θα αντιδράσει δυναμικά στην επιμονή τους.
Με την αδιαπραγμάτευτη στάση του θα προκαλέσει το θυμό και την οργή στους πάλαι συναγωνιστές και φίλους του. Ο Βενιζέλος, με τον πολιτικό ρεαλισμό που διαθέτει, αντιλαμβάνεται ότι εκείνη η στιγμή είναι ακατάλληλη και άκαιρη, η Ελλάδα είναι μόνη και ανέτοιμη και δεν πρέπει να προκαλέσει ούτε την Οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά ούτε τις Μεγάλες Δυνάμεις που δεν επιτρέπουν μια μεταβολή του status quo της Μεγαλονήσου.
Με την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού πολέμου (4 Οκτωβρίου 1912) και ενώ η Ελλάδα έχει εξασφαλίσει τη συμμετοχή της στον Βαλκανικό Συνασπισμό, είναι ο ίδιος που θα ανοίξει τις πύλες του Ελληνικού Κοινοβουλίου για να μπουν οι εκλεγμένοι συντοπίτες του και με περίσκεψη, για να μην προκαλέσει, θα στείλει Γενικό διοικητή στην Κρήτη, τον Στέφανο Δραγούμη, διατηρώντας φαινομενικά το καθεστώς της αυτονομίας, ενώ ουσιαστικά είχε πετύχει την Ενωση (de facto) εκ των πραγμάτων. Στις 14 Φεβρουαρίου 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της νησίδας Σούδας, οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων και της Τουρκίας. Τα τελευταία σύμβολα επικυριαρχίας έχουν εξαφανιστεί.
Με το πέρας του Α΄ Βαλκανικού πολέμου και συγκεκριμένα 30 Μαΐου 1913, υπογράφτηκε η Συνθήκη του Λονδίνου, όπου με το άρθρο 4 της Συνθήκης, ο Σουλτάνος παραιτήθηκε από τα δικαιώματά του στην Κρήτη. Χαρακτηριστικά αναφέρει:
«Η Αυτού Μεγαλειότης ο Αυτοκράτωρ των Οθωμανών, δηλοί ότι εκχωρεί εις τας Αυτών Μεγαλειότητας τους Συμμάχους Ηγεμόνας την νήσον Κρήτη και ότι παραιτείται υπέρ Αυτών πάντων των ων εκέκτητο επί της νήσου ταύτης κυριαρχικών και άλλων δικαιωμάτων».
Με το πέρας του νικηφόρου για την Ελλάδα Β΄ Βαλκανικού πολέμου, κατοχυρώνεται η Ελληνικότητα της Κρήτης, η οποία έχει ενταχθεί στην Ελλάδα, ως οργανικό και αναπόσπαστο τμήμα της. Ειδικά στη Συνθήκη Βουκουρεστίου, 10 Αυγούστου 1913, Άρθρο 5, συνομολογείται ρητώς ότι «η Βουλγαρία παραιτείται πάσης επί της νήσου Κρήτης αξιώσεως». Με την Ελληνοσερβική Συνθήκη, 1 Ιουνίου 1913, καθορίστηκαν οι ζώνες εδαφικής κυριαρχίας Ελλάδος και Σερβίας και συμμάχων χωρών.
Τέλος, με ιδιαίτερη συνθήκη μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας (1 Νοεμβρίου 1913), ο Σουλτάνος παραιτείται από τα δικαιώματα επικυριαρχίας του στην Κρήτη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις αποδέχθηκαν τη λύση αυτή σιωπηρά (ex silentio), αφού το μόνο που δήλωσαν ήταν, ότι έλαβαν γνώση της διακοίνωσης της Ελληνικής Κυβέρνησης, 29 Νοεμβρίου 1913, ότι «οι διομολογήσεις εις τας υπ’ αυτής προσαρτηθείσας νέας χώρας ως καταργηθείσας καθώς και τα εξ αυτών απορρέοντα δικαιώματα υπέρ των ξένων».
Η τυπική τελετή της Ενωσης πραγματοποιήθηκε την 1η Δεκεμβρίου του 1913.
Εφημερίδα της εποχής γράφει: «Την πρωΐαν της μεγάλης εκείνης ημέρας, ημέραν Κυριακήν, το θρυλικόν “Αβέρωφ”, το θωρηκτόν “Σπέτσαι”, τα αντιτορπιλικά “Αετός και Πάνθηρ” ηγκυροβόλησαν προ του λιμένος των Χανίων.
Επί του “Αβέρωφ” ήταν ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και φυσικά ο ένδοξος κυβερνήτης του, Παύλος Κουντουριώτης.
Η πόλις είχε διακοσμηθεί, μυρσίναι και δάφναι και σημαίαι εστόλιζαν τους δρόμους, τα καταστήματα, τας οικίας.
Παρά το ψύχος και την κακοκαιρίαν, χείμαρρος λαού είχε καλύψει την παραλίαν.
Εις την αποβάθραν ανέμενον, ο Γενικός Διοικητής Κρήτης, Λουκάς Κανακάρης Ρούφος, ο Δήμαρχος Χανίων Εμμ. Μουντάκης μετά του Δημο-τικού Συμβουλίου, οι Πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων, ο Αρχιραββίνος Ευλαγόν με μέλη της εμβραϊκής κοινότητας, ο Μουφτής και οι ιμάμηδες των Τεμενιών, Αξιωματικοί της Κρητικής Χωροφυλακής, Ανώτατοι Δικαστικοί και Διοικητικοί υπάλληλοι…».
Ακολούθησε δοξολογία μετά το πέρας της οποίας εσχηματίσθηκε πομπή ηγουμένου του ιερού κλήρου και των εκκλησιαστικών λαβάρων με κατεύθυνση προς το Φρούριο του Φιρκά.
Το πλήθος που παρακολουθούσε την ιερή στιγμή συνταράσσεται.
Η μπάντα ανακρούει τον ελληνικό εθνικό ύμνο, τα πυροβόλα των πλοίων χαιρετίζουν, παραλήρημα ενθουσιασμού καταλαμβάνει πάντες. Δάκρυα χαράς και λυγμοί, συγκινήσεως.
Ήδη η γαλανόλευκη κυματίζει επί των επάλξεων του ιστορικού φρουρίου. Δύο ηρωικές φυσιογνωμίες στην κορυφή της εξέδρας, δύο αγωνιστές Κρητικοί, ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης και ο Αναγνώστης Μάντακας, βουρκωμένοι και πλάι τους ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο άλλοτε πολεμιστής του Ακρωτηρίου και επαναστάτης του Θερίσου, ζει μια από τις ευτυχέστερες στιγμές της ζωής του, στην γενέτειρά του, τα Χανιά.
Ο Ύμνος της Κρήτης δονεί την ατμόσφαιρα:
«Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη τα βαριά της τα σίδερα σπα…».
Το παραμύθι με το οποίο οι μητέρες νανούριζαν τα τέκνα τους πολλές γενεές… έγινε πραγματικότητα.
Η Κρήτη είναι Ελληνική!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλιγιζάκη Στέλλα, Θέρισο 1905, Χανιά 2003.
Βενιζέλος Ελευθέριος, Η Κρητική Επανάστασις του 1889 (σχόλια Ιωάννη Μανωλικάκη), Αθήνα 1971.
Δημοτάκης Γ., Τα Χανιά στο πέρασμα του χρόνου, Αθήνα 1961.
Θεοδωράκης Εμμ., Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως εθνικός ηγέτης, Αθήνα 1996.
Καψάλης, Γιάννης, Η Επανάσταση του Θερίσου, Αθήνα 1987.
Μακράκη Λιλή, Ελευθέριος Βενιζέλος 1864-1910. Η διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη, Αθήνα 1992.
Μανουσάκης Γιώργης – Μπλαζουδάκη-Σταυρουλάκη Αθηνά, Επαναστατικές κινητοποιήσεις 1821-1905, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Χανιά 2009.
Μανωλικάκης Ιωάννης, Μαντάμ Ορτάνς. Αφήγηση από την διεθνή κατοχή της Κρήτης 1897-8, Αθήνα 1965.
Μανωλικάκης Γιάννης, Ελευθέριος Βενιζέλος – Η άγνωστη ζωή του, Αθήνα 1985.
Μαρής Αντώνιος, Το κίνημα του Θερίσου και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, Χανιά 1985.
Μελιγκουνάκης Ευάγγελος, Βενιζέλου ανάβασις. Αναμνήσεις από την πολεμικήν και διπλωματικήν δράσιν του Ελευθερίου Βενιζέλου, Αθήνα 1955.
Μητσοτάκη Ζωή, Ο Δημοσιογράφος Ελευθέριος Βενιζέλος, Αθήνα 1992.
Μητσοτάκης Κυριάκος, Ο επαναστάτης, Αθήνα 1970.
Πανηγυράκης Στέλιος, Ο Αποκόρωνας και οι Αποκορωνιώτες στην Επανάσταση του Θερίσου, Αποκόρωνας 1995.
Παπαμανουσάκης Στρατής, Η Ξενοκρατία στην Κρήτη, Αθήνα 1979.
Παπαμανουσάκης Στρατής, Το ενωτικό κίνημα της Κρήτης στα 1908 και ο Εμμ. Ξηράς, Χανιά 1985.
Παπαντωνάκης Γεώργιος, Η πολιτική σταδιοδρομία του Ελευθερίου Βενιζέλου τ. Α΄: 1814-1910, Αθήνα 1929.
Πρεβελάκης Παντελής, Ο Κρητικός – Η Πολιτεία, Αθήνα 1948.
Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η πολιτική κρίσις εις την αυτόνομον Κρήτην 1901-1906, Αθήνα 1974.
Φωτοφραφικό υλικό από το Ι.Α.Κ. και το αρχείο Περικλή Διαμαντόπουλου που εκθέτει ο Φιλολογικός Σύλλογος “Ο Χρυσόστομος”.
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ,
καθηγητής, συγγραφέας
