Το έτος αυτό σημαδεύτηκε από συγκρούσεις χριστιανών και μουσουλμάνων, την αποχώρηση των μουσουλμάνων από την ύπαιθρο, την επέμβαση της Ελλάδας με ναυτικές και χερσαίες δυνάμεις, την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων με στρατιωτικές και ναυτικές μονάδες, τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο και τις συνέπειές του για την Κρήτη.
Επίσης με πολιτικές και διπλωματικές ζυμώσεις μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας, Μεγάλων Δυνάμεων και Κρητών. Φαίνεται πως το δράμα του κρητικού λαού που διήρκεσε εφτακόσια περίπου χρόνια (Βενετοκρατία, Τουρκοκρατία) βαίνει προς το τέλος του, την κάθαρση κατά την αρχαιοελληνική δραματουργία.
Ιανουάριος
Πλήρης αναρχία στην Κρήτη ύστερα από τα γεγονότα των δυο προηγούμενων ετών. Επεισόδια γύρω από τα Χανιά (Δαράτσο, Γαλατά, Νεροκούρου, Τσικαλαριά, Ακρωτήρι), στο Ηράκλειο και αλλού.
Φόνοι, εκδικήσεις, αντεκδικήσεις. Οι Τούρκοι των χωριών συγκεντρώνονται στις πόλεις και πολλοί χριστιανοί από τις πόλεις φεύγουν στην ύπαιθρο. Στο Ακρωτήρι λειτουργεί το «Επαναστατικό Στρατόπεδο Ακρωτηρίου»
Διοικούσα Επιτροπή: Πρόεδρος ο Αντ. Σήφακας, Μέλη οι: Γ. Μυλωνογιάννης, Χαρ. Παπαδάκης. Ελ. Βενιζέλος και Νικ. Πιστολάκης, Γενικός Γραμματέας, ο Κων. Φούμης.
Τηρείται Λεπτομερές ημερολόγιον όλων των συμβάντων από 18 Ιανουαρίου μέχρι 16 Μαΐου 1897.
Η Μεταπολιτευτική Επιτροπή η οποία είχε συγκροτηθεί τον Σεπτέμβριο του 1895 είχε μετονομασθεί σε Γενική «Επαναστατική Συνέλευση» δραστηριοποιείται κυρίως στον Αποκόρωνα.
23 Ιανουαρίου: Πυρπόληση χριστιανικών συνοικιών των Χανίων από εξαγριωμένους μουσουλμάνους.
23 Ιανουαρίου Έναρξη πολιορκίας Καντάνου.
Τις τελευταίες ημέρες του Ιανουαρίου οι Τούρκοι του Σέλινου εγκαταλείπουν τις εστίες τους και τα χωριά τους και συγκεντρώνονται οι μεν του Δήμου Καντάνου και του άνω μέρους του Ανατολικού Σελίνου στην Κάντανο (περίπου 1.100 άτομα), οι δε υπόλοιποι (Πελεκάνου, χαμηλών χωριών ανατολικού Σελίνου περίπου 600 άτομα), στην Παλαιόχωρα. Οι της περιοχής Σαρακίνας (περίπου 150 άτομα) δεν πρόφθασαν να φθάσουν γιατί εξοντώθηκαν από τους επαναστάτες στη ρεματιά Σαρακίνα – Κοντό Κυνήγι.
25 Ιανουαρίου: Ψήφισμα «εκ του εν Ακρωτηρίω στρατοπέδου»: «φηφίζομεν… κηρύττομεν την ένωσιν της Κρήτης μετά της Ελλάδος, την κατάργησιν της επί της νήσου κυριαρχίας του Αυτοκράτορος των Οθωμανών, προσκαλούμεν την AM τον Βασιλέα των Ελλήνων να καταλάβει εν ονόματι αυτού την νήσον Κρήτην». Υπογράφουν οι αρχηγοί πρόκριτοι, οπλίται, και λαός του τμήματος Χανίων.
25 – 27 Ιανουαρίου Αποστολή Ελληνικής θωρακικής μοίρας υπό τον Ράινεκ στην Κρήτη (5 πλοία).
28 Ιανουαρίου Αποστολή τορπιλικής μοίρας υπό τον πρίγκηπα Γεώργιο στην Κρήτη (6 τορπιλοβόλα) και εθελοντικού Σώματος υπό Έλληνες αξιωματικούς.
1 Φεβρουαρίου Παραίτηση του ΓΔΚ Βέροβιτς πασά και αναχώρηση για την Τεργέστη, με αυστριακό πλοίο. Τοποτηρητής ο Ισμαήλ Βέης. (Χανιά – Καλαμάτα – Κέρκυρα – Βενετία).
2-3 Φεβρουαρίου Απόβαση στο Κολυμπάρι Ελληνικού εκστρατευτικού Σώματος υπό τον Συντ/ρχη Τιμ. Βάσσο, 600 εθελοντών και λόχου 120 φοιτητών. Επίσης στους Καλούς Λιμένες Ηρακλείου αποβιβάσθη ο Λοχαγός Κόρακας με 600 εθελοντές.
3 Φεβρουαρίου Μετακίνηση Βάσσου στον Πλατανιά. Απόβαση στρατού ΜΔ. Διεθνής κατοχή της Κρήτης. Προκήρυξη του Τοποτηρητού της ΓΔΚ Ισμαήλ προς τους Κρήτες.
4 Φεβρουαρίου Η Κρήτη υπό την προστασία των ΜΔ.
7 Φεβρουαρίου Κατάληψη του πύργου Βουκολιών υπό του ελληνικού στρατού. Μάχη Μονοκούμαρου, Αγιάς, Λειβαδιών.
9 Φεβρουαρίου Αψιμαχίες στο Ακρωτήρι, Τσικαλαριά, Μαλάξα, Βομβαρδισμός επαναστατών από τα πλοία των ΜΔ. Περιστατικό κατάρριψης της σημαίας και ανόρθωσή της.
16 Φεβρουαρίου Κατάληψη οχυρού Σταυρού Καντάνου.
17 Φεβρουαρίου Μετακίνηση Βάσσου στον Αλικιανό.
21 Φεβρουαρίου Πολιορκία Πύργου Μαλάξας.
22 Φεβρουαρίου Άφιξη πλοίων των Μ.Δ. στην Παλαιόχωρα για παραλαβή των Τούρκων της Καντάνου. Άνοδος στο Κακοδίκι του Άγγλου πρόξενου και 5 πλοιάρχων. Συνάντηση με επαναστάτες. Υπογραφή συμφωνίας.
24 Φεβρουαρίου Άνοδος αγημάτων στο Κακοδίκι. Διανυκτέρευση (5 Λόχοι υπό τους πλοιάρχους). Ένας Λόχος από κάθε ΜΔ.
25 Φεβρουαρίου Άνοδος αγημάτων στην Κάντανο. Παραλαβή Τούρκων. Μεταφορά στην Παλαιόχωρα.
26 Φεβρουαρίου Επιβίβαση στα πλοία. Μάχες οπισθοφυλακής. Άφιξη στα Χανιά.
Επειδή στα διάφορα δημοσιεύματα σε εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία η ημερομηνία αποχωρήσεως των Τούρκων από την Κάντανο είναι διαφορετική, (25, 26, 28 Φεβρουαρίου) ας προσπαθήσουμε να εξακριβώσουμε την πραγματική ημερομηνία, ανιχνεύοντας μερικές ουσιώδεις πηγές πληροφόρησης. Βέβαια δεν έχει μεγάλη σημασία η ημερομηνία όσο αυτό τούτο το γεγονός αλλά καλό είναι να εξακριβωθεί η αλήθεια για να μην αναπαράγονται ανακρίβειες και διαφορετικότητες. Ας δούμε λοιπόν τι αναφέρουν διάφορες πηγές.
1. Στο ημερολόγιο Ακρωτηρίου σελ. 92 ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου αναφέρεται «Αυθημερόν (27 Φεβρουαρίου) ελήφθη (στο Ακρωτήρι) το εξής έγγραφο του Ν. Γεννάδη, προξένου της Ελλάδας στα Χανιά, ευρισκομένου στο στρατόπεδο Βάσου στον Αλικιανό.
«Στρατόπεδο Αλικιανού 23 Φεβρουαρίου 1897… Ταύτην την στιγμήν 5μμ μας ειδοποιεί ο Γεωργιακάκης εκ Κανδάνου ότι αγγελιοφόρος εκ Παλαιοχώρας εκόμισεν αυτοίς την είδησιν ότι αγήματα Ευρωπαίων μεταβαίνουν όπως παραλάβουν τους Τούρκους…».
2. Στο ίδιο ημερολόγιο σελ.98 ημερομηνία 28 Φεβρουαρίου αναφέρεται:
«Προχθές έφεραν τα Ευρωπαϊκά πλοία και απεβίβασαν εις Χανιά τις Τούρκικες οικογένειες του Σελίνου».
3. Στο ημερολόγιο του Ιωσήφ Λεκανίδη ημερομηνία 27 Φεβρουαρίου αναφέρεται: «Ο ίδιος (Ν.Λεβίδης) του είπε (του Μανούσου Κούνδουρου στην Κράπη) ότι Ευρωπαϊκός στρατός μετά των προξένων των Μεγάλων Δυνάμεων μετέβη δια της Παλαιοχώρας εις Κάνδανον και παρέλαβε τους εκεί Τουρκοκρήτας».
4. Ο Μιχ.Αναστασάκης «Ιστορία της Κισάμου…» σελ.348, 391.
Τιτλος κεφαλαιου: 24 Φεβρουαρίου 1897 «Απελπισία πολιορκούμενων. Όροι παράδοσης» 26 Φεβρουαρίου 1897). «Εκκένωσης της Κανδάνου από τους Τούρκους».
5. Ο Αντ. Τρακάκης (Κρητική Εστία Ιούνιος 1956 σελ.15) γράφει.
«Η νυξ της 27ης προς την 28η Φεβρουαρίου ήτο νυξ μεγάλης συγκινήσεως των εν Καντάνω πολιορκουμένων αλλά και των πολιορκητών… Τα διεθνή στρατεύματα- εξεκίνησαν εκ Κακοδικείου ολίγον μετά το μεσονύκτιον και εισήλθον εις Κάντανον πριν ξημερώσει…»
6. Ο ίδιος (Κρητική Εστία 64. Ιούλ. Αύγουστος 1956 σελίδα 8) γράφει «Περί την μεσημβρίαν τις 28ης Φεβρουαρίου 1897 οι Καντανιώται Τούρκοι μετά του τουρκικού στρατού και των Ευρωπαϊκών αγημάτων εισήρχοντο πάντες εις την υπό των Τούρκων του νοτίου Σελίνου κατεχομένην περί την Παλαιόχωραν ζώνην…»
7. Ο Γεώργιος Σειστάκης «Τα Μπεηλίτικα του Κακοδικίου», Χ.Ν. 28-1-1980 γράφει:
«Στη διάρκεια της επανάστασης αυτής για τη διάσωση των Τούρκων στις 23 Φεβρουαρίου 1897 ήρθαν από την Παλαιόχωρα στα Μπεηλίτικα ο Άγγλος πρόξενος Βιλιώτης μαζί με πέντε πλοιάρχους των τότε «Μεγάλων Δυνάμεων», δηλαδή της Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Ρωσίας και Αυστρίας. Η συνάντηση των ξένων επισήμων με τους καπεταναίους των κρητικών έγινε στο σπίτι του γέρου παπά Στυλιανού Λουπασάκη (…) Στο μεταξύ οι επαναστάτες έτρεξαν στην περιοχή των Μπεηλίτικων με τις σημαίες και τα όπλα τους εντυπωσιάζοντας με το παράστημά τους και με επιβλητική τους εμφάνιση τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων (…)
Τέλος στις 27 Φεβρουαρίου 1897 ανέβηκαν τα αγήματα (5 λόχοι) των ξένων πολεμικών στα Μπεηλίτικα, όπου και διανυκτέρευσαν. Τα διεθνή στρατεύματα ξεκίνησαν από το Κακοδίκι την επομένη τα ξημερώματα ξυπνώντας με τις σάλπιγγές τους τους κατοίκους των γύρω χωριών…»
8. Ο Παδουβάς «Κρήτη 1897 – 1913» σελ. 67 γράφει: «Το πρωί της 26ης Φεβρουαρίου 1897, οδηγούνταν οι τρισχίλιοι πολιορκημένοι της Καντάνου προς Καστέλι…» (εννοεί Καστέλι Σελίνου την Παλαιόχωρα)
9. “Χανιώτικα νέα” αφιέρωμα 13 Ιανουαρίου 1998 σελ. 9/49 άρθρο Στρατή Παπαμανουσάκη.
«Στις 25 Φεβρουαρίου η Κάνδανος, προπύργιο των Τούρκων του Σελίνου, έπεσε στα χέρια των επαναστατών…»
10. Στο αφιέρωμα “Χανιώτικων νέων” (ΑΧΝ) 27 Ιανουαρίου 1998 σε άρθρο του Ευτ. Χορευτάκη αναφέρεται «Ύστερα από τη συμφωνία αυτή, στις 25 Φεβρουαρίου έφθασαν στην Κάνδανο Ευρωπαϊκά αγήματα τα οποία παρέλαβαν τους Μουσουλμάνους και τους μετέφεραν στην Παλιόχωρα».
11. Ο Γεώργιος Λουπασάκης «Το Κακοδίκι της Κρήτης» σελ. 46 αντιγράφει το κείμενο του Γ. Σειστάκη.
Υπάρχουν και άλλες πηγές που αναπαράγουν τις ίδιες ημερομηνίες (25- 26 ή 28 Φεβρουαρίου) αλλά νομίζω ότι περιττεύει η μνημόνευσή τους.
Συμπέρασμα
Ύστερα από την παράθεση των παραπάνω δημοσιευμάτων και προσεκτική μελέτη και αξιολόγηση βγαίνει το συμπέρασμα ότι περισσότερο ακριβής και συνεπώς αποδεκτή είναι η ημερομηνία η αναφερόμενη στα «Ημερολόγιο Στρατοπέδου Ακρωτηρίου» και Λεκανίδη. Δεν είναι δυνατόν να γράφτηκαν στα ημερολόγια γεγονότα που συνέβησαν ύστερα από τρεις ημέρες. Οι καταχωρίσεις σ’ αυτά γράφτηκαν τις ημέρες των γεγονότων και όχι όπως οι λοιπές που γράφτηκαν πολλές δεκαετίες αργότερα. Συνεπώς η σωστή ημερομηνία της αποχώρησης των Τούρκων από την Κάντανο πρέπει να ήταν η 25η και όχι η 28η Φεβρουαρίου 1897.
Παρατηρήσεις σχετικές και άσχετες
1. Οι Τούρκοι ειδοποιήθηκαν και έφυγαν από τα χωριά τους ξαφνικά που όπως μας εδιηγείτο ο πατέρας μου, άφησαν το ψωμί στο φούρνο και τσικάλι στο πυρομάχι κλαίοντες και ολοφυρόμενοι παίρνοντας μαζί τους ό,τι απολύτως αναγκαίο ή πολύτιμο είχαν. Οι δικοί μας τις επόμενες ημέρες «εδολοφονούσαν» τα ζώα των Τούρκων, εγκρέμιζαν τα σπίτια τους και έκαιγαν τις ελιές για να μη βρουν τίποτα αν ξαναγύριζαν, όπως έγινε το 1821 και 1866. «Εγεμίσαμε μια κουρούπα σφαγμένες και τσιναριασμένες «τούρκικες κότες», μας εδιηγείτο η θειά μου.
2. Οι επαναστάτες κατά την διαδρομή της πομπής από Κάντανο προς Παλιόχωρα παρά την συμφωνία και την προστασία των στρατιωτών των Μ.Δ. προέβαιναν σε αρπαγές όπλων και άλλων αντικειμένων από τους Τούρκους γεγονός που σχολιάστηκε δυσμενώς ακόμα και από τον Ευρωπαϊκό τύπο.
3. Τα πλοία των ΜΔ εκανονιοβόλησαν τα υψώματα γύρω από την Παλιόχωρα για να αποτρέψουν πράξεις βίας κατά των Τούρκων. Υπήρξαν και απώλειες.
4. Η απόσταση μεταξύ Καντάνου και Παλαιοχώρας είναι 17 χιλιόμετρα περίπου και πρέπει να χρειάστηκαν πλέον των πέντε ωρών για να πάει η πομπή που πρέπει να είχε μήκος 2-3 χιλιομέτρων καθώς ο πεζόδρομος δεν επέτρεπε παράλληλη πορεία.
5. Στην Κάντανο και στην Παλαιόχωρα υπήρχε μόνιμη Τουρκική στρατιωτική δύναμη η οποία επροστάτευε τον άμαχο πληθυσμό κατά την διάρκεια της πολιορκίας.
6. …Παιδιά εμείς την δεκαετία του ’30 εσυμπληρώναμε την κατακρήμνιση των τοίχων των σπιτιών των Τούρκων όχι βέβαια για εκδίκηση ή μίσος αλλά γιατί μας άρεσε ο πάταγος των γκρεμνιζομένων λίθων και δη των γωνιολίθων που ήταν μεγαλύτεροι.
7. Ακόμη και σήμερα στο χωριό μου στέκονται τα θλιβερά κατάλοιπα των σπιτιών γεμάτα βάτους, αντραμιθιές και αγριοσυκιές, φωλιές για ποντικούς, αρκάλους και ζουρίδες.
8. Όταν περνώ από εκεί μελαγχολώ βλέποντας τους ασουβάντιστους τοίχους, τις καμινάδες και τα κουφώματα των ντουλαπιών και μύριες σκέψεις έρχονται στο μυαλό μου για τα παιχνίδια της ιστορίας και τα έργα των λεγομένων ανθρώπων.
9. Στον τόπο εξόντωσης των Τούρκων της Σαρακίνας δίπλα στον δρόμο, έχει τοποθετηθεί μαρμάρινη πλάκα που γράφει:
«ΤΟΝ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ 1897 ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΥΤΗΝ ΤΗΣ ΣΑΡΑΚΙΝΑΣ ΕΓΙΝΕ ΜΕΓΑΛΗ ΜΑΧΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΡΚΩΝ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΩΝ 160 ΤΟΥΡΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΣ ΣΑΡΑΚΙΝΑΣ 1986».
Και βεβαίως καμιά μεγάλη μάχη δεν έγινε και βεβαίως υπήρξε διεθνής κατακραυγή.
10. Κατά την επίσημη απογραφή του πληθυσμού της Κρήτης το 1881, οι Τούρκοι του Σελίνου ήταν 2.008. Στον Δήμο Καντάνου 1.114 στον Δήμο Παλαιοχώρας 812 και στον Δήμο Καμπανού 82. Περίπου τόσοι πρέπει να ήταν και το 1897, αν ληφθεί υπ’ όψη η φυσιολογική αύξηση, αλλά και η συνεχής αποχώρηση από την ύπαιθρο.
11. Λέγεται ότι κατά την διάρκεια της πολιορκίας τη νύκτα στην ουδέτερη ζώνη γινόταν μεγάλο «αλισιβερίσι» (παζάρι, συναλλαγές), μεταξύ πολιορκητών και πολιορκουμένων. Οι πρώτοι εφοδιάζουν τους δεύτερους με σφάγια και οι δεύτεροι τους πρώτους με πολεμοφόδια. Δεν είναι παράξενο Το ίδιο δεν γινόταν το καλοκαίρι του 1821 στην πολιορκούμενη Τριπολιτσά.
12. Οι «Τούρκοι» του Σελίνου όπως και όλης της Κρήτης δεν ήταν έποικοι Τούρκοι αλλά χριστιανοί εξισλαμισθέντες για διάφορους λόγους κυρίως γύρω στα 1750. Μάλιστα οι Σελινιώτες «Τούρκοι» ήταν οι αγριότεροι της Κρήτης μαζί με τους Αμπαδιώτες του Ρεθύμνου. Τα μεγαλύτερα τουρκοχώρια ήταν: το Σάσαλο, η Κάντανος τα Πλεμενιανά, οι Μυλωνές, οι Αλιγοί, το Κάδρος, οι Δρυς, τα Φλώρια, ο Σπανιάκος, οι Στράτοι και οι Αχλαδιάκες.
13. Πολλές και σημαντικές πληροφορίες για τους Τούρκους του Σελίνου, την πολιορκία της Καντάνου και την αποχώρησή των από την περιοχή μας δίνει ο Αντώνης Τρακάκης σε 12 δημοσιεύματά του στο περιοδικό των Χανίων «Κρητική Εστία» από το τεύχος 53 (Ιουλ. – Αυγ. 1955) έως το τεύχος 64 (Αυγ. – Σεπτ.1966).
