» Ο µήνας του Αγιασµού και των Καλαντιστάδων
Πρώτος µήνας ο Γενάρης και η πρώτη του µέρα «αρχιµηνιά κι αρχιχρονιά». Ένας καινούργιος χρόνος ανοίγεται, που χαρίζει στις καρδιές των ανθρώπων ελπίδες πως όλα µπορεί να πάνε καλύτερα. Ο λαός µας πιστεύει ότι αν τη µέρα αυτή πάνε όλα καλά, θα πάνε και τον υπόλοιπο χρόνο. Γι’ αυτό προσέχουν να µην κλάψουν, να µη χάσουν τίποτε, να µη δανείσουν, γιατί θα το παθαίνουν όλον τον χρόνο.
Ο Γενάρης λέγεται στην επίσηµη γλώσσα Ιανουάριος και η ονοµασία αποτελεί τον εξελληνισµό της λέξης Ιανός, της Θεότητας της αρχής των ανθρωπίνων πράξεων των Ρωµαίων. Θεού που τον παρίσταναν µε δυο πρόσωπα για να ατενίζει συγχρόνως το παρόν και το µέλλον.
Καλός συµβολισµός για την αρχή της καινούργιας χρονιάς.
Ο Ιούλιος Καίσαρ έβαλε τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο πρώτους µήνες του έτους, που µέχρι τότε άρχιζε την 1η Μαρτίου, όταν το 45 π.Χ. καθιέρωσε το ηµερολόγιο που έχει 365 µέρες και µια επιπλέον ανά 4 χρόνια. Ο Ιανουάριος συµπίπτει σχεδόν µε τον µήνα “Γαµηλιώνα” του Αττικού Ηµερολογίου, ο οποίος είχε πάρει την ονοµασία του από το πλήθος των γάµων που γινόταν, σύµφωνα µε έθιµο.
Και κρατάει µέχρι τις µέρες µας η συνήθεια των γάµων τον Γενάρη.
Ω Γενάρη Καλαντάρη και καλοκαλαντισµένε
κει στα γέννα που θα πας κι εκεί που θα γυρίσεις
εκεί ‘ν’ οι µοίρες των µοιρών και η δική µου Μοίρα!
Στους λαϊκούς αυτούς στίχους αποδίδεται µαγική δύναµη. Τους λένε την παραµονή της Πρωτοχρονιάς σαν επίκληση για την αλλαγή της τύχης, για καλό γαµπρό ή για ωραία νύφη.
Τον Γενάρη στην Κρήτη τόνε λέµε Καλαντάρη για τα κάλαντα που λέγονται την Πρωτοχρονιά και τα Φώτα. Άλλες λαϊκές ονοµασίες του, σχετικές µε γεγονότα που συµβαίνουν τις ηµέρες του είναι:
- Κατσουλοµήνας γιατί τότε οι γάτες οργιάζουν!…
– Χειµωνιάρης γιατί ο χειµώνας έχει µπει για καλά.
– Μεγαλοµήνας γιατί έχει πολλές µέρες.
– Γεννολοήτης γιατί τότε γεννοβολάνε τα κοπάδια.
– Κλαδευτής γιατί τότε έχουµε την κυριότερη γεωργική ασχολία, το κλάδεµα και το µπόλιασµα των οπωροφόρων δέντρων και των αµπελιών, καθώς και το ξελάκκωµα και τη λίπανση των δέντρων. Γι’ αυτό και λέµε:
Γενάρη µήνα κλάδευγε φεγγάρι µην ξετάζεις.
Ο καινούργιος χρόνος µε την Πρωτοχρονιά ξεκινά µέσα σε πολλές ευχές κι έθιµα, για να έρθουν καλύτερες µέρες και να φύγει κάθε κακό. Μια σπουδαία ευχή είναι:
Γεροσύνη, καλοσύνη και πολλά µπερεκέδια.
∆ηλαδή υγεία, χαρά και καλή τύχη µε πολλά αγαθά. Τα έθιµα που θέλουν να εξασφαλίσουν την καλή χρονιά, είναι πολλά και διάφορα. Ανάµεσά τους την πρώτη θέση κατέχει το καλό ποδαρικό από άνθρωπο “γουρλή».
Επίσης, η βασιλόπιτα µε το τυχερό φλουρί, τα τυχερά παιχνίδια, µα και τα κάλαντα µε τις πολλές ευχές. Ευχές για τον αφέντη, για την κερά, για την κόρη που πεθυµά καλή τύχη και πλούτη, για τον γιο, για τη βάγια και στη συνέχεια την ανυποµονησία για την υποδοχή µέσα στο σπίτι και για τα σχετικά δώρα που θα τους δίνανε:
Παπανωθιά στην πόρτα σας είναι µια περιστέρα
κατέβα, φέξε κι άνοιξε να πούµε καλησπέρα.
Κι όταν ευχαριστηµένοι συνήθως φεύγανε, σταµατούσαν ξανά στην πόρτα να πούνε “τ’ αποκαλαντίδια»:
Επά που καλαντίσαµε καλά µάσε πλερώσαν
καλά να πάν’ τα έτη τους και τα ποδόµατά ντως
κι αν έουνε µικιό παιδί στη σέλα καβαλάρη
να σει το µανικάκι ντου να πέφτει το λογάρι.
Το όµορφο ελληνικό έθιµο του ποδαρικού, που µας έχει έρθει από το Βυζάντιο, βαστάει µέσα από τη λαϊκή παράδοση και µέχρι τις ηµέρες µας. Τη µέρα της Πρωτοχρονιάς και στην Κρήτη τα παιδιά µπαίνουν στα σπίτια και κρατούν µια µεγάλη πέτρα. Την τοποθετούν στη µέση του σπιτιού, κάθονται πάνω και λένε την ευχή:
Κλου κλου στα ορνίθια σας καλοχρονιά στα ρίφια σας.
Αρνιά και ρίφια θηλυκά και µουσκάρια αρσενικά!
Πολλά τα έτη σας νοικοκυραίοι.
Μετά σηκώνουν την πέτρα και λένε:
Όσο βάρος έει η πέτρα τοσονά χρουσάφινα µπει
την καινούργια χρονιά στ’ αρχοντικό σας.
Οι πέτρες µένουν στο σπίτι µέχρι τα Φώτα και µετά τις βγάζουν έξω. Πρωτοχρονιά όµως, χωρίς βασιλόπιτα δεν γίνεται, η οποία έχει µάλιστα την πρώτη θέση στο τραπέζι. Στα χωριά και στις επαρχίες τη ζυµώνουν µε αλεύρι, ζάχαρη, µυρωδικά και τη στολίζουν µε διάφορα
Μέσα στη βασιλόπιτα βάζουν κι ένα νόµισµα. Σε όποιου το κοµµάτι βρεθεί το νόµισµα, εκείνος θα είναι και ο τυχερός της χρονιάς.
Ένα άλλο έθιµο της Πρωτοχρονιάς είναι και αυτό της ασκελετούρας (σκιλοκρεµµύδα).
Αν τη βγάλεις από τη γη και την κρεµάσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη, γιατί µέσα της υπάρχει µεγάλη δύναµη ζωής.
Αυτή τη ζωτική δύναµη µπορεί να τη µεταδώσει σ’ έµψυχα και άψυχα.
Έτσι πιστεύει ο λαός µας, γι’ αυτό την αρχιχρονιά κρεµούν ασκελετούρα στο σπίτι τους.
Στην Κρήτη πολλοί τις µοιράζαν σε σπίτια και µαγαζιά από την παραµονή και την εδίναν µε την ευχή:
Χρόνια πολλά αφέντη µου και να ‘ναι και σιγούρα
και να ‘σαι και αθάνατος σαν την ασκελετούρα.
Πριν αναφερθούµε στη µεγάλη γιορτή του Γενάρη, στη Γιορτή των Φώτων, ας παραθέσουµε διάφορες προκαταλήψεις που η Κρητική Λαϊκή Παράδοση δηµιούργησε. Για τον καιρό:
Ο Γενάρης κι α γεννά του καλοκαιριού µηνά.
***
Εχιόνισεν ο Γενάρης ούλοι οι µύλοι µας θ’ αλέθουν.
***
Χιόνι πέφτει το Γενάρη τρισχαρά στον αλωνάρη.
Επίσης όποιος καλλιεργήσει τον Γενάρη θα έχει όφελος γιατί:
Του Γενάρη η καλουργιά παρά λίγο κοπρισιά.
Άλλα µετεωρολογικά, που όµως έχουν σχέση µε τα Φώτα είναι:
Αν την ηµέρα των Χριστουγέννων και τω Φώτω φυσά νοθιάς,
η χρονιά θα πάει καλά για τα σπαρτά, ανέ φυσά
όµως βοριάς θα ‘ναι κακοχρονιά.
***
Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και η Λαµπρή να βρέχει.
***
Όντεν είν’ τα Φώτα φωτερά και τα Λάµπρα σκοτεινά
χαρά στη µοίρα του ζεβγά.
***
Χριστούγεννα και Φώτα χιονισµένα
καλοσηµαδιά για τα σπαρµένα.
Τα Φώτα ή Θεοφάνια είναι µεγάλη γιορτή, «Θεότροµη”, γιατί τότε αγιάζονται τα νερά και φεύγουν τα παγανά.
Είναι η µέρα που βαφτίστηκε ο Χριστός. Ο πρώτος αγιασµός των Φώτων “Η πρωτάγιαση ή Φώτιση» γίνεται την παραµονή της γιορτής στην εκκλησία.
Μετά ο παπάς παίρνει ένα ένα τα σπίτια µε τον σταυρό στο χέρι και ραντίζει µ’ ένα κλωνάρι βασιλικό όλους τους χώρους του σπιτιού.
Την πρωτάγιαση τη ρίχνουν στα χωριά και στα κτήµατα και στις βρύσες.
Έτσι διώχνουν σίγουρα τους καλικάντζαρους που µαγαρίζουν ότι βρουν µπροστά τους. Αυτή είναι η τελευταία µέρα του ∆ωδεκάµερου και για στερνή τους φορά θα σκαρφαλώσουν στις καµινάδες, θ’ αναστατώσουν κάθε σπίτι, θα τραβολογήσουν κάποιους διαβάτες και για στερνή φορά εν αχολογήσουν τα σοκάκια του χωριού από τα ποδοβολητά τους.
Γιατί τα κυνηγάει η αγιαστούρα του παπά, κι όταν φεύγουν λένε µεταξύ τους:
Φεύγετε να φεύγουµε κι έρχετ’ ο τουρλόπαπας
µε την αγιαστούρα ντου και µε τη βρεχτούρα ντου.
Η γιορτή των Φώτων στην Κρήτη λέγεται: Τ’ αγιασµού, του Μεγάλου Αγιασµού, τω Φωτώ, τω Φώτω. Την ηµέρα αυτή ψάλλονται τα Φωτοκάλαντα και την παραµονή βράζονται και τρώγονται τα Φωτοπάπουδα, δηλαδή διάφορα όσπρια. Γιατί νηστεύγουνε παραµονιάτικα.
Για τα Φώτα επίσης λέγεται:
Την ηµέρα τω Φώτω βαφτίζονται τα νερά
και µερώνουν οι θάλασσες.
***
Όποιο παιδί γεννηθεί το ∆ωδεκάµερο
δεν το βαφτίζουν α’ δε γίνει ο Μεγάλος Αγιασµός γιατί
Στσι δώδεκα φωτίζουν και στσι δεκατρείς βαφτίζουν.
Ο Μεγάλος Αγιασµός γίνεται την ηµέρα των Θεοφανίων. Τότε, µια µεγάλη ποµπή σχηµατίζεται και παίρνει τον δρόµο που οδηγεί στη θάλασσα ή σε κάποιο ποτάµι, µπορεί και σε µια δεξαµενή.
Όταν γίνει ο αγιασµός, ρίχνει ο παπάς τον σταυρό στο νερό. Πηδούν οι βουτηχτάδες και συνα-γωνίζονται ποιος θα τον πρωτοπιάσει.
Παλιότερα αυτός που τον έφερνε στην επιφάνεια, δικαιωµατικά πια γύριζε τον σταυρό στα σπίτια και µάζευε φιλοδωρήµατα.
Ο Γενάρης, όπως είπαµε, είναι ο µήνας της βαρυχειµωνιάς.
Όµως, δεν δικαιολογείται και µεγάλη απαισιοδοξία, γιατί χαρίζει και µέρες καλοσύνης, τις “ηµέρες των πουλιών», όπως τις λένε, που δεν είναι άλλες από τις περίφηµες αλκυονίδες ηµέρες.
Είναι δώρο των Θεών στην αλκυόνα, το πολύχρωµο θαλασσοπούλι που τις ηµέρες αυτές του Γενάρη επωάζει τ’ αβγά του κι έχει ανάγκη από κάποια χειµερινή καλοκαιριά.
Τον Γενάρη η ατµόσφαιρα είναι καθαρή, λόγω των βροχών του φθινοπώρου κι έτσι άστρα και φεγγάρι είναι λαµπρότατα γι’ αυτό και λέγεται:
Του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο µέρα κάνει.
Στην Κρήτη έχουµε τον Γενάρη κι ένα ονειροµάντεµα που αξίζει µ’ αυτό να κλείσουν τα γεναριάτικα λαογραφικά. Λέγεται λοιπόν:
Ε Γενάρη καλαντάρη τον αλλώ µηνώ κλωνάρι
από την έρηµο περνάς και τσι µοίρες χαιρετάς.
Εκειά κι εµένα η µοίρα µου κι άµε χαιρέτα µούντη
κι απόψε να τόνε ‘νειρευτώ γή πλούσος είναι γή φτωχός.
* Από το βιβλίο του Μιχάλη Γρηγοράκη ‘‘Κρητικά Λαογραφικά για τους µήνες’’, εκδ. ‘‘Χανιώτικα νέα’’
