Edward O. Wilson , εκδόσεις Utopia, Αθήνα 2021, σελ. 176
Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο του επιφανούς βιολόγου Ε. O. Wilson (1929 -) εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Utopia. Ο συγγραφέας, ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Harvard των ΗΠΑ, είναι σήμερα ένας από τους πιο διακεκριμένους βιολόγους του πλανήτη και συγγραφέας πολλών ευπώλητων βιβλίων αρκετά από τα οποία έχουν μεταφραστεί και στα Ελληνικά.
Στο πόνημα του αυτό ο Ε. O. Wilson διερευνά την ιστορία της δημιουργίας της ζωής στο πλανήτη σύμφωνα με τα τελευταία πορίσματα από πολλούς επιστημονικούς τομείς και συγκεκριμένα της παλαιοντολογίας, της ανθρωπολογίας, της ψυχολογίας, της εξελικτικής βιολογίας και της νευροεπιστήμης. Οπαδός της θεωρίας της εξέλιξης, η οποία διατυπώθηκε από τον Κ. Δαρβίνο, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι σήμερα έχουμε μία σαφέστερη εικόνα της ιστορίας της δημιουργίας και γνωρίζουμε αρκετά για το πως και το πότε γεννήθηκε η ανθρωπότητα. Η πραγματική ιστορία της δημιουργίας, σύμφωνα με το συγγραφέα, έχει τεράστια διαφορά από εκείνη που πίστευαν – και πιστεύουν – οι θεολόγοι αλλά και πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι. Ο Ε. O. Wilson θεωρεί ότι η κινητήρια δύναμη της βιολογικής εξέλιξης είναι η φυσική επιλογή τόσο σε επίπεδο ατόμου όσο και σε επίπεδο ομάδας η οποία μπορεί να συνοψιστεί στη φράση “η μετάλλαξη προτείνει το περιβάλλον απορρίπτει”. Η βιολογική ιστορία της γης, αναφέρει ο συγγραφέας, ξεκίνησε με την αυθόρμητη δημιουργία της ζωής. Συνεχίστηκε για δις έτη με τη δημιουργία των κυττάρων και των οργανισμών ενώ σχετικά πρόσφατα στο γεωλογικό χρόνο, πριν 2-3 εκατ. χρόνια, δημιούργησε είδη τα οποία είναι ικανά να αναπαραστήσουν νοερά τι συνέβη. Η δημιουργία και η εξέλιξη της ζωής στη γη ακολούθησε ορισμένες “μεγάλες μεταβάσεις” που περιλαμβάνουν:
1. Τη δημιουργία της ζωής,
2. Τη δημιουργία πολύπλοκων ευκαρυωτικών κυττάρων,
3. Την επινόηση της εγγενούς αναπαραγωγής μέσω ανταλλαγής DNA,
4. Τη δημιουργία των πολυκύτταρων οργανισμών,
5. Τη δημιουργία των κοινωνιών, και
6. Τη δημιουργία της γλώσσας από τον άνθρωπο
Η πρώτη μεγάλη μετάβαση είναι η δημιουργία της ζωής στη γη (πριν περίπου 3.8 δις έτη). Οι γνώμες σήμερα για το μέρος που εμφανίστηκε αρχικά η ζωή στη γη συγκλίνουν στις υποβρύχιες ηφαιστιογενείς αναβλύσεις. Τα υπάρχοντα σήμερα ρήγματα στον θαλάσσιο πυθμένα συνεχώς θερμαίνουν και ανακατεύουν το πλούσιο σε χημικές ουσίες νερό όπως γινόταν και στην αρχέγονη εποχή όπου δημιουργείται ένα εργαστήριο τυχαίας μοριακής μηχανικής. Σαφέστερη ιδέα για το τρόπο της δημιουργίας της ζωής στο πλανήτη θα επιτευχθεί εάν οι βιολόγοι μπορέσουν να πάρουν διάφορες χημικές ουσίες στο εργαστήριο και δημιουργήσουν οργανισμούς παρόμοιους με αυτούς που υπάρχουν σήμερα στη γη. Η ανακάλυψη εξωγήινης ζωής θα συμβάλλει επίσης στη κατανόηση της δημιουργίας της ζωής (με πιθανές τοποθεσίες τους βαθείς υδροφόρους ορίζοντες του Άρη και τους υπόγειους ωκεανούς της Ευρώπης – δορυφόρου του Δία). Η δεύτερη μεγάλη εξελικτική μετάβαση, πριν από 1.5 δις χρόνια περίπου, αφορούσε το μετασχηματισμό των απλών κυττάρων βακτηριακού επιπέδου σε πιο πολύπλοκα ευκαρυωτικά κύτταρα. Αυτό έγινε εφικτό με τη συγχώνευση/σύντηξη απλών κυττάρων κατά την οποία ενσωματώθηκαν χαρακτηριστικά οργανίδια ορισμένων κυττάρων σε πιο σύνθετα ευκαρυωτικά κύτταρα. Η τρίτη εξελικτική μετάβαση αφορούσε την αναπαραγωγή των κυττάρων με την ανταλλαγή του DNA τους. Η επόμενη εξελικτική μετάβαση ήταν η συγκρότηση των ευκαρυωτικών κυττάρων σε πολυκύτταρους οργανισμούς οπότε δημιουργήθηκαν εξειδικευμένα όργανα και ιστοί ενώ έγινε δυνατή η δημιουργία διαφορετικών οργανισμών σε ποικίλα μεγέθη και σχήματα. Τα υπάρχοντα στοιχεία, αναφέρει ο Ε. O. Wilson, υποδεικνύουν ότι η τέταρτη αυτή εξελικτική μετάβαση έγινε πριν περίπου 600 εκατ. χρόνια. Η πέμπτη μεγάλη εξελικτική μετάβαση ήταν η συγκρότηση των ατόμων του ίδιου είδους σε ομάδες. Με το τρόπο αυτό έγινε δυνατή και η δημιουργία ευ-κοινωνικών ομάδων (1). Όπως αναφέρει ο συγγραφέας η συνεργασία μεταξύ των ατόμων μιας ομάδας οφείλεται σε διαφόρων μορφών αλληλεπιδράσεις. Η παλαιότερη γνωστή δημιουργία ευ-κοινωνικών ομάδων χρονολογείται στους τερμίτες περίπου 200 εκατ. χρόνια πριν ενώ μεταξύ των αφρικανών προγόνων του ανθρώπου η ευ-κοινωνικότητα αποκτήθηκε από το Homo Habilis περίπου 2 εκατ. χρόνια πριν. Η τελευταία και πρόσφατη χρονικά μεγάλη εξελικτική μετάβαση, αναφέρει ο Ε. O. Wilson, σχετίζεται με την επινόηση της γλώσσας από τον άνθρωπο. Τα ζώα μπορούν να επικοινωνήσουν με ήχους αλλά δεν μπορούν να μιλήσουν όπως οι άνθρωποι. Στη γλώσσα προστέθηκε αργότερα και η γραφή που κατέστησε την ανθρώπινη σκέψη παγκόσμια και έκανε δυνατή τη διαχείριση του πλανήτη από τον άνθρωπο. Σε κάθε μεγάλη εξελικτική μετάβαση, αναφέρει ο συγγραφέας, απαιτείται ο αλτρουισμός στο κατώτερο επίπεδο βιολογικής οργάνωσης για τη κατάκτηση του ανώτερου επιπέδου. Ο χρόνος για κάθε μεγάλη εξελικτική μετάβαση ήταν μεγάλος γιατί η πιθανότητα να συμβεί η συγκεκριμένη μετάβαση (μεταξύ άλλων πιθανών μεταβάσεων) ήταν απειροελάχιστη. Όπως έχει δείξει ο Ιλιά Πριγκόζιν (2) υπό ορισμένες προϋποθέσεις φαινόμενα τα οποία έχουν ελάχιστη πιθανότητα να συμβούν τελικά συμβαίνουν. Η ευ-κοινωνικότητα, αναφέρει ο Ε. O. Wilson, είναι σχετικά σπάνια κατάσταση στην εξέλιξη αλλά έχει σαν αποτέλεσμα προηγμένα επίπεδα ατομικού αλτρουισμού και κοινωνικής πολυπλοκότητας. Έφερε την οικολογική κυριαρχία στη ξηρά σε κάποια είδη που την κατέχουν όπως στα μυρμήγκια, στους τερμίτες και στους ανθρώπους. Η ευ-κοινωνικότητα συνέβη σε ένα ελάχιστο ποσοστό εξελισσόμενων φυλογενετικών γραμμών, σχετικά αργά στο γεωλογικό χρόνο και εξ ολοκλήρου στη ξηρά ευνοώντας τα προαναφερθέντα είδη. Πως όμως δημιουργήθηκε ο αλτρουισμός και γιατί η δημιουργία της ευ-κοινωνικότητας που βασίζεται στον αλτρουισμό και απεδείχθη οικολογικά ιδιαίτερα επιτυχής ήταν τόσο σπάνια στην εξέλιξη διερωτάται ο συγγραφέας; Όπως αναφέρει η επιλογή ομάδας είναι η φυσική επιλογή αλληλόμορφων γονιδίων που καθορίζουν κοινωνικά χαρακτηριστικά. Τα χαρακτηριστικά που ευνοούνται είναι εκείνα που συμβάλλουν στη δημιουργία ομάδων και την αλληλεπίδραση των ατόμων μέσα σε αυτές. Στη συνέχεια ομάδες του ίδιου είδους ανταγωνίζονται μεταξύ τους οδηγώντας τη κοινωνική εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής. Ο Ε. O. Wilson αναφέρει ότι τα τελευταία 400 εκατ. χρόνια τεράστιοι αριθμοί μεγάλων ζώων (τα οποία υπολογίζει ίσως σε μισό δις) εξελίχθηκαν στη ξηρά, εξαφανίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από τους απογόνους τους. Από όλα αυτά επισημαίνει μόνο ο άνθρωπος έχει φτάσει σε υψηλό επίπεδο νοημοσύνης και κοινωνικής οργάνωσης. Όπως αναφέρει “Η ανθρωπότητα αναδύθηκε στην αφρικανική σαβάνα από μία εξελικτική γραμμή αυστραλοπιθήκων μέσω ουσιαστικά της ίδιας διαδρομής με τα άλλα γνωστά ευ-κοινωνικά ζώα. Μία πρωτεύουσα κινητήρια δύναμη στην κοινωνική εξέλιξη ήταν ο συχνά βίαιος ανταγωνισμός μεταξύ των ομάδων. Η τελική επιτάχυνση προς το επίπεδο του Homo έγινε δυνατή από το συνδυασμό ενός αρχικά μεγάλου εγκεφάλου, της φωτιάς από τους συχνούς κεραυνούς που έπεφταν στη σαβάνα, η οποία μπορούσε να συλλεχθεί και να ελεγχθεί, και των πλεονεκτημάτων των στενά συγκροτημένων ομάδων συνεργαζόμενων μελών”. Η συνεργατική και αλτρουιστική συμπεριφορά στα πλαίσια της ομάδας σε συνδυασμό με περισσότερη κοινωνική αλληλεπίδραση είχε σαν αποτέλεσμα τη διανοητική εξέλιξη και τη προσαύξηση της κοινωνικής νοημοσύνης. Ο συγγραφέας επιχειρώντας να απαντήσει στο φιλοσοφικό ερώτημα “τι θέλουμε τελικά να γίνουμε;” θεωρεί αναγκαίο να δοθεί πρώτα απάντηση στα ερωτήματα “τι είμαστε;” και “τι μας δημιούργησε;”. Όπως αναφέρει ο Ε. O. Wilson στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας οι θρησκείες προσέφεραν μία εξήγηση για την ανθρώπινη ύπαρξη και το νόημα της. Η απλή απάντηση ήταν ότι οι θεοί δημιούργησαν τον άνθρωπο στη γη και υπέδειξαν τη συμπεριφορά του. Ο συγγραφέας στο πόνημα αυτό βασιζόμενος στις τελευταίες επιστημονικές ανακαλύψεις, και όχι σε υπερβατικές θρησκευτικές ερμηνείες, προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα “ποια ήταν η δύναμη που μας δημιούργησε αντικαθιστώντας τους θεούς;”. Αν και η διαμάχη μεταξύ των επιστημόνων για το θέμα αυτό συνεχίζεται η άποψη του Ε. O. Wilson για τη προέλευση και την εξέλιξη της ζωής στο πλανήτη παραμένει εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και επίκαιρη δεδομένου και του μεγάλου διεθνούς επιστημονικού κύρους του συγγραφέα.
(1) Με τον όρο ευ-κοινωνικότητα (eusociality) περιγράφονται οι ζωικές κοινωνίες οι οποίες χαρακτηρίζονται από επικαλυπτόμενες γενιές, συνεργατική φροντίδα των απογόνων και καταμερισμό της εργασίας μεταξύ των αναπαραγωγικών και μη αναπαραγωγικών ενηλίκων ατόμων. Τα ευ-κοινωνικά είδη είναι αυτά που εμφανίζουν αλτρουισμό.
(2) Ιλιά Πριγκόζιν (1917-2003), Βέλγος φυσικός και Χημικός που τιμήθηκε με το Βραβείο Νομπέλ Χημείας το 1977. Θεμελιωτής της θεωρίας της πολυπλοκότητας και του χάους. Διατύπωσε την άποψη ότι τα βιολογικά συστήματα είναι ανοικτά και μη ντετερμινιστικά η εξέλιξη των οποίων δεν μπορεί να διερευνηθεί με γραμμικές σχέσεις και μηχανιστικούς όρους.
