Μέρος 1ο από 3
Η σηµασία της Γεωγραφίας
Η προσέγγιση ενός ολοκληρωµένου τρόπου θεώρησης του κόσµου µέσα από το πρίσµα της γεωγραφίας υπογραµµίζει την κρίσιµη σηµασία του γεωγραφικού χώρου, ως καθοριστικού παράγοντα για την κατανόηση των κοινωνικών δοµών, της πολιτικής, της οικονοµίας, της στρατιωτικής δύναµης, της τεχνολογίας και του πολιτισµού. Η γεωγραφική θέση ενός τόπου διαµορφώνει τις δυνατότητες και τους περιορισµούς, επηρεάζοντας τα είδη των κοινοτήτων που αναπτύσσονται, είτε είναι µικρά χωριά, είτε είναι νησιά, είτε είναι µεγάλα έθνη-κράτη.
Οι πολυδιάστατες διαστάσεις της γεωγραφίας περιλαµβάνουν στοιχεία όπως η οικονοµία, που είναι απαραίτητη για την επιβίωση των ανθρώπων, η πολιτική για την εσωτερική οργάνωση της κοινωνίας, ο στρατός για την άµυνα και τον πόλεµο, η τεχνολογία για την αντιµετώπιση των προκλήσεων που θέτει η φύση, και ο πολιτισµός που καθορίζει τα πάντα, από την κοινωνική συνοχή έως την αισθητική αντίληψη.
Η δυναµική µεταξύ των περιορισµών του γεωγραφικού τόπου, της αλληλεπίδρασης των διαφόρων συστηµάτων και των γύρω κοινοτήτων δηµιουργεί ένα περίπλοκο γεωπολιτικό τοπίο. Η ισχύς, οι φόβοι και οι επιθυµίες των γειτονικών κοινοτήτων συνθέτουν ένα περιβάλλον αλληλεξάρτησης και ανταγωνισµού, το οποίο επηρεάζει τις πολιτικές και τις στρατηγικές επιβίωσης κάθε κοινότητας ή έθνους. Π.χ. ιστορικά οι αυτοκρατορίες που µπορέσαν να κρατήσουν τα στενά του Ελλήσποντου και του Βοσπόρου για µακρό χρονικό διάστηµα, έπρεπε να είχαν τον έλεγχο των εξής στρατηγικών σηµείων: 1) της Μαύρης Θάλασσασ, 2) του Αιγαίου Πελάγους, 3) του περάσµατος Darial στην Γεωργία, 4) του περάσµατος Derbent στο Αζερµπαϊτζάν, 5) του Bessarabian Gap µια στενή, επίπεδη περιοχή ανάµεσα στη Μαύρη Θάλασσα και τα Καρπάθια Όρη, 6) των Iron Gates ένα στενό φαράγγι λαξευµένο από τον ποταµό ∆ούναβη ανάµεσα στα Καρπάθια και τα Βαλκάνια, 7) την Κύπρο, 8) τις περιοχές της Ανατολίας, δηλαδή τις Κουρδικές περιοχές της σηµερινής Τουρκίας, της Συρίας και του Ιράκ, και 9) να ελέγχει την περιοχή της σηµερινής ευρωπαϊκής Τουρκίας (Κωνσταντινούπολη). Μόνο την τελευταία ελέγχει σήµερα η Τουρκία, αν και αυτήν την είχε χάσει το 1922.
Αυτές οι αλληλεπιδράσεις και οι γεωγραφικοί περιορισµοί οδηγούν στη δηµιουργία ιστορικών παρακαταθηκών και περιορισµών, προκαλώντας τη διαµόρφωση µοναδικών ταυτοτήτων και πολιτισµών, καθώς και την ανάπτυξη ειδικών συστηµάτων οικονοµικής και πολιτικής οργάνωσης. Εν τέλει, η γεωοικονοµική προσέγγιση µας υπενθυµίζει ότι οι ανθρώπινες κοινότητες δεν είναι απλώς παρατηρητές του ιστορικού τους περιβάλλοντος αλλά ενεργοί συµµετέχοντες στη διαµόρφωση του γεωγραφικού και ιστορικού τοπίου, αντλώντας από τους περιορισµούς και τις δυνατότητες που τους παρέχει η γεωγραφία.
Οι χώρες χρειάζονται την οικονοµία για να ζουν και χρειάζονται ασφάλεια για να επιβιώνουν.
Η σηµασία των προβλέψεων
Ο Μεγάλος φιλόσοφος Αριστοτέλης είχε πει ότι «το σχεδιάζειν και το προοράν αποτελούν βασικά στοιχεία διαχωρισµού µεταξύ των ελεύθερων ανθρώπων και των φύσει δούλων», δηλαδή, όποιος δεν σχεδιάζει και δεν προβλέπει θα χάσει την ελευθερία του και θα καταντήσει δούλος.
Ο Ηράκλειτος πριν 2500 χρόνια είχε πει την περίφηµη φράση «τα πάντα ρέουν» δηλαδή τα πάντα αλλάζουν. Οι αλλαγές στις κοινωνίες και στις οικονοµίες επέρχονται εξαιτίας των αλλαγών στις τεχνολογίες.
Εάν θέλουµε να προβλέψουµε πως θα εξελιχθούν οι κοινωνίες, µας θα πρέπει να προβλέψουµε ποιες τεχνολογίες θα εµφανιστούν στο µέλλον πώς θα διαχυθούν και τι ευκαιρίες και απειλές θα δηµιουργήσουν.
Η σωστή και έγκαιρη πρόβλεψη των νεών τεχνολογιών είναι η απαραίτητη διαδικασία για την προσαρµογή των κοινωνικό-οικονοµικών συστηµάτων στις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις, και η συνέχιση της ευηµερίας των λαών. Η µη έγκαιρη προσαρµογή συνεπάγεται την πτώση της ευηµερίας και του επιπέδου διαβίωσης.
∆υο πράγµατα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη:
Το πρώτο: ποια µέρη του κόσµου µπορούν να αλλάξουν σηµαντικά την παγκόσµια πραγµατικότητα.
Το δεύτερο: ποια είναι η πρόβλεψη για το πιθανό αποτέλεσµα της αλλαγής.
Το παγκόσµιο γεωοικονοµικό περιβάλλον
Μια σηµαντική δύναµη που οδηγεί σε αλλαγές στο σύγχρονο διεθνές σκηνικό είναι η γεωοικονοµία, η οποία σήµερα ενισχύει την πόλωση στις παγκόσµιες σχέσεις. Η κινητήρια αυτή δύναµη αναδεικνύεται καθώς στην παγκόσµια οικονοµική δραστηριότητα εισέρχεται και η Ασία, οδηγώντας σε µετασχηµατισµούς τα εδραιωµένα οικονοµικά συστήµατα υπό το πρίσµα των παγκόσµιων αλλαγών. Αυτή η µεταβαλλόµενη γεωοικονοµική τοποθέτηση προκαλεί παγκόσµια αποσύνδεση µεταξύ του δηµόσιου και του ιδιωτικού τοµέα, ενώ ταυτόχρονα ασκεί πίεση στα πιο ευάλωτα κράτη να επιλέξουν στρατόπεδο σε µια ολοένα πιο διχασµένη παγκόσµια σκηνή. Περαιτέρω δηµιουργεί πολλούς οικονοµικούς πόλους που δεν έχουν τις προϋποθέσεις να διατηρήσουν την σταθερότητα στις περιοχές τους.
Η παγκόσµια γεωοικονοµική τάξη βρίσκεται σε µια φάση σηµαντικής µετάβασης, όπου διάφοροι παράγοντες συνθέτουν ένα πολύπλοκο και δυναµικό περιβάλλον. Η Κίνα, επιδιώκοντας να ενισχύσει την αυτονοµία της σε κρίσιµους τοµείς, στοχεύει στη δηµιουργία µιας οικονοµικά αυτάρκους και τεχνολογικά προηγµένης κοινωνίας. Κάτι παρόµοιο προσπάθησε και η Ιαπωνία αλλά µετά το 1990 δεν µπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω. Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία βρίσκεται σε µια κατάσταση αυξηµένης αποµόνωσης από την πλειοψηφία των ∆υτικών συµµαχικών κρατών, εν µέσω τρεχουσών γεωπολιτικών εντάσεων.
Παράλληλα, η αναδυόµενη οικονοµική δύναµη των πληθυσµιακά µεγάλων χωρών της Ασίας, όπως η Ινδία και η Κίνα, προοιωνίζεται να αναδειχθούν µεταξύ των κυρίαρχων οικονοµικών δυνάµεων παγκοσµίως. Η 4η βιοµηχανική επανάσταση, µε τις καινοτοµίες της στον τοµέα της ψηφιακής τεχνολογίας, της τεχνητής νοηµοσύνης της τρισδιάστατης εκτύπωσης, της τεχνολογίας των νέων υλικών και των µεγάλων δεδοµένων, δηµιουργεί νέες ευκαιρίες αλλά και προκλήσεις.
Η πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες θα γίνει κεντρικός στόχος για πολλούς ενδιαφερόµενους, µε τη ζήτηση για ειδικευµένη εργασία σε αυτούς τους τοµείς να αυξάνεται, πιθανώς να προκαλέσει µετακινήσεις πληθυσµών.
Στο πεδίο της γεωοικονοµίας, υπάρχει η πιθανότητα αντιµετώπισης σηµαντικών στρατηγικών διαταραχών (disruptions) που µπορούν να επηρεάσουν σηµαντικά την παγκόσµια οικονοµική σκηνή:
α) ∆ιαταραχές στις Εφοδιαστικές αλυσίδες: Επιπλέον από τις είδη υπάρχουσες, θα προκύψουν ακόµα πιο σοβαρές διαταραχές στις εφοδιαστικές αλυσίδες που θα προκληθούν από περιφερειακές συγκρούσεις, από την άρνηση πρόσβασης σε κρίσιµους πόρους ή κόµβους διέλευσης εµπορευµατικών ροών, καθώς και από την επιβολή αυστηρών εµπορικών περιορισµών.
β) ∆ιαταραχές από την Απαγόρευση Εξαγωγών Κρίσιµων Υλικών: Η ενδεχόµενη απαγόρευση των εξαγωγών κρίσιµων υλικών, όπως σπάνιες γαίες ή ενεργειακοί πόροι, από κεντρικούς δρώντες µε σκοπό την επίτευξη στρατηγικών στόχων, θα µπορούσε να έχει σηµαντικές συνέπειες στην παγκόσµια οικονοµία.
γ) ∆ιαταραχές στις Παγκόσµιες Τηλεπικοινωνίες: ∆ιαταραχές, στα υπόγεια καλώδια µεταφοράς δεδοµένων στους δορυφόρους κλπ., λόγω επιθέσεων από κράτη ή οργανώσεις ενάντια στα ψηφιακά και οικονοµικά παγκόσµια συστήµατα, µπορεί να προκαλέσει σοβαρές συνέπειες στη σταθερότητα και τη λειτουργία της παγκόσµιας οικονοµίας.
δ) ∆ιαταραχές από Εναλλακτικά Χρηµατοπιστωτικά Συστήµατα: Η ανάδυση και η αυξανόµενη αποδοχή εναλλακτικών χρηµατοπιστωτικών συστηµάτων, όπως τα κρυπτονοµίσµατα, αποτελεί έναν σηµαντικό παράγοντα που µπορεί να επηρεάσει τη δοµή και τη λειτουργία της παραδοσιακής παγκόσµιας οικονοµικής αγοράς αλλά και την µετανάστευση προς χώρες µε «χαλαρά» συστήµατα ελέγχου των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
Αυτά και άλλα πολλά ενδεχόµενα συµβάντα υποδηλώνουν την ανάγκη για συνεχή προσαρµογή και ευελιξία από πλευράς κρατών και επιχειρήσεων για να διασφαλίσουν τη σταθερότητα και τη βιωσιµότητα της γεωοικονοµικής τάξης σε έναν κόσµο όπου οι αλλαγές είναι το µόνο σταθερό.
Συνεχίζεται…
*Ο Γιώργος Σ. Ατσαλάκης είναι αναπληρωτής
καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης
Εργαστήριο Ανάλυσης ∆εδοµένων και Πρόβλεψης
