Εκδόσεις SCRIPTA Σειρά πολιτισμική θεωρία – κριτική
Μετάφραση: ΣΕΡΑΦΕΙΜ ΒΕΛΕΝΤΖΑΣ
Δέκα (πιθανοί) λόγοι για τη μελαγχολία της σκέψης
(δεύτερη συνέχεια)
Στους υπόλοιπους πέντε (πιθανούς) λόγους για τη μελαγχολία της σκέψης ο διάσημος καθηγητής συγκριτικής φιλολογίας George Steiner ολοκληρώνει αποκαλυπτικά τις βαθιές τομές του για τη μη δυνατότητα διείσδυσης στις σκέψεις κάθε ανθρώπου, ακόμα και στον έρωτα… για να πει ότι η σκέψη είναι πιο ευανάγνωστη, λιγότερο συγκαλυμμένη, προπαντός στις εκρήξεις αχαλίνωτης συμπυκνωμένης ενέργειας, όπως στον φόβο και το μίσος και στο αυθόρμητο γέλιο.
Ενώ, ακόμα και στην πιο έντονη αγάπη, που ίσως είναι πιο αδύνατη από το μίσος, είναι ατέρμονη η διαπραγμάτευση ανάμεσα σε δύο μοντέλα που τις ορίζει ως τον όγδοο λόγο για θλίψη.
Στον ένατο όμως λόγο για θλίψη ο καθηγητής Στάινερ θέτει το θέμα της ταξινομίας της σκέψης, ειδικά στο σημερινό κοινωνικό – πολιτικό περιβάλλον, που ρέπει προς την ισότητα. Οπως, όλοι ζούμε τη ζωή σε μία ακατάπαυστη παλίρροια της σκέψης και σ’ ένα μείγμα πράξεών της, αλλά μόνο μια πολύ περιορισμένη μερίδα του ανθρώπινου είδους ξέρει να σκέφτεται.
ΔΙΑΪΣΤΟΡΙΚΗ Η ΠΑΡΕΜΠΟΔΙΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΣΚΕΨΗΣ
Με το γεγονός αυτό να μας δείχνει την α-σκεψία μας, σε κάθε εποχή και ιδιαίτερα μέσα στην τόσο οδυνηρή πραγματικότητα, της σημερινής κρίσης, όπως θα αποδειχθεί και τώρα, μέσα σε όλη τη χαώδη διαδικασία που θα ζήσουμε, τώρα, στις περιφερειακές και δημοτικές εκλογές, όπου θα αποδειχθεί -παρά τα μεγάλα λόγια- πόσο λίγοι ξέρουμε πώς να σκεφτόμαστε κάποιον, πόσο μάλλον, πρωτότυπο σκοπό. Με την ευρύτερη όμως σημασία, προβληματισμό του Στάινερ, θίγεται το θέμα της σκέψης πρώτης τάξεως, για ν’ αντιμετωπίσουμε έναν πολιτισμό, κοινής εγγραμματοσύνης, μιας κοινής δεύτερης τάξης σκέψης, η οποία εξελικτικά μπορεί να ενσωματωθεί στη σκέψη πρώτης τάξεως, μέσα σ’ ένα κλίμα ευρύτερης κοινής αναγνώρισης, χωρίς όμως εκλαϊκεύσεις και καταστροφές παρεμπόδισης της αυθεντικής σκέψης.
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΜΑΖΩΝ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΡΑΓΙΚΟΤΗΤΑ
Για να πει εκρηκτικά ο Στάινερ: “Ποιοι ζοφεροί, αλλά κατανοητοί μηχανισμοί αταβιστικού πανικού, υποσυνείδητου φθόνου, πυροδοτεί την επανάσταση των μαζών” (όπως τραγικά τη ζήσαμε πρόσφατα στην Ουκρανία). Τονίζοντας και την ανάγκη της δημιουργικότητας για την οποία δεν υπάρχει παιδαγωγικό κλειδί.
Με δεδομένο ότι για έναν στόχο μιας Νέας ζωής (vita nuova), πίστης και αισθήματος, δεν μπορεί ούτε να προβλεφθεί ούτε να θεσμοθετηθεί.
Με συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει δημοκρατία για την ιδιοφυΐα μέσα στη μετριοκρασία όλων των εποχών που οδήγησαν σε τρομερή αδικία και θάνατο της ιδιοφυΐας. Γι’ αυτούς που τη θέλουν προσαρμοσμένη στα ιδανικά της κοινωνικής συμβολής της δικαιοσύνης. Για να είναι θάνατος λόγω κατάθλιψης – μελαγχολίας.
Τέλος, στον 10ο λόγο (πιθανής μελαγχολίας) ο Στάινερ ανατέμνει τα προβλήματα ζωής – θανάτου καθώς και τη δυνατότητα επαλήθευσης και διάψευσης στην επιστήμη και στην αυξανόμενη κυριαρχία που ασκούν στον πολιτισμό, ενώ παράλληλα αναφέρεται στην αθανασία ή την ύπαρξη Θεού, μέσα από το εξοργιστικό συμπέρασμα πως όλα ισχύουν….
Με τελικό αποτέλεσμα ότι, παρά την κυριαρχία της σκέψης, που εξυψώνει τον άνθρωπο πάνω από κάθε άλλο ζωντανό πλάσμα, αυτός ο άνθρωπος, (κυρίως τον “έξυπνον” σήμερα) αφήνει ξένο τον ίδιο τον εαυτό του και για τα μεγέθη του κόσμου.
Με μια θλίψη – μελαγχολία στο δεκαπλάσιο…
Ενα βιβλίο σπάνιας ποιότητας και υψηλής πνευματικής ευθύνης (μόνο σε 85 σελίδες) σε τόσο αποπνευματοποιημένους, χυδαίους και γεμάτους μίσος καιρούς.
ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΣΚΕΨΕΙΣ ΧΑΘΗΚΑΝ – ΧΑΝΟΝΤΑΙ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΩΝΑ ΤΗΣ ΛΗΘΗΣ
Πόσα δισεκατομμύρια σκέψεις ανθρώπων έχουν γίνει και, ταυτόχρονα, έχουν χαθεί για τα προβλήματα της μεγάλης παγκόσμιας κρίσης της οικονομίας, της πολιτικής και του πολιτισμού, σε ολόκληρη την Ευρώπη, τον κόσμο και ειδικά στη χώρα μας.
Οι σκέψεις γίνανε στον ξύπνιο μας σε ατομικό και συλλογικό, αλλά και σε μαζικό επικοινωνιακό επίπεδο, όπως έγιναν και οι περισσότερες στη διάρκεια του ύπνου μας, για ν’ αποξεστούν σχεδόν την επομένη από εμάς τους ίδιους που ονειρευτήκαμε.
Οπως το ίδιο έγινε και από τους πολίτες του κόσμου και της Ελλάδας που οι σκέψεις τους για τον ξεπερασμό της κρίσης που μας μαστίζει σβήστηκαν και χάθηκαν μέσα στους κυκλώνες των ανέμων της λήθης.
ΤΕΛΙΚΑ, ΕΠΙΒΑΛΛΟΝΤΑΙ ΟΙ ΕΞΟΥΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ
Για να μείνουν μόνο ως γραπτά κείμενα τα βιβλία που γράφτηκαν, οι ηλεκτρονικές – ψηφιακές εκδιηγήσεις που έγιναν και αρχειοποιήθηκαν για να υπάρχουν μέσα στην άβυσσο όλων των αρχειοποιήσεων του ιντερνετικού κόσμου, ένα απροσμέτρητο χάος καταγραφών.
Με όλες όμως αυτές τις εκδιηγήσεις να μην μπορούν πραγματικά να συμβάλουν στην αντιμετώπιση ή τη λύση της κρίσης που μαστίζει τόσο απάνθρωπα τον λαό μας και τους λαούς της γης, όπου σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές η παγκόσμια μελαγχολία βιώνεται με το πνεύμα της παγκοσμιοποιημένης γενικής αντίληψης, απλά και με τις ηπειρωτικές ή εθνικές ιδιαιτερότητες, τόσο με χαμένες και σβησμένες σκέψεις όσο και με αρχειοποιημένες σκέψεις ειδικών και παραειδικών, αλλά και υπευθύνων στοχαστών που το μέγιστο ποσοστό τους πετιέται στον Καιάδα της θανατικής παραγνώρισής τους. Για να υπάρξουν διάφορες ισχυρές σκέψεις που χρησιμοποιούνται και ως συζητήσεις αποπροσανατολισμού. Για να επιβάλλονται, τελικά, με απόλυτη αντι-δημοκρατικότητα οι σκοτεινές επιδιώξεις ξένων και ντόπιων συμφερόντων που αξιώνουν και ισοπεδώνουν τις ορθές σκέψεις που δημιουργούνται και προτείνονται.
ΜΕΓΙΣΤΟΠΟΙΕΙΤΑΙ Η ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ ΣΕ ΑΤΟΜΑ ΚΑΙ ΛΑΟΥΣ
Με αποτέλεσμα της μεγιστοποιημένης μελαγχολίας της σκέψης των πολιτών του κόσμου, αλλά και της Ελλάδας, οι οποίοι αγωνιούν τόσο υπαρξιακά όσο και πραγματικά.
Στο κείμενό μας του Σαββάτου, αναφερθήκαμε στους 4 πρώτους από τους δέκα (πιθανούς) λόγους για “τη μελαγχολία της σκέψης” του Τζωρτζ Στάινερ.
Σήμερα θα περιηγηθούμε, αγωνιστικά στους επόμενους έξι (6) λόγους για “τη μελαγχολία της σκέψης” του κάθε ανθρώπου στον σημερινό εφιαλτικό κόσμο μας.
Ο Στάινερ αναλύει στον 5ο λόγο μελαγχολίας την “οικονομία”, τις τερατώδεις σπατάλες των σκέψεων που χάνονται για να γράψει: “Μάλλον δεν υπάρχει άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα τόσο πολυδάπανη. Τη σκέψη μας δεν τη σκεφτόμαστε, παρά μόνο κάποια σύντομα διαστήματα γνωσιολογικής ή ψυχολογικής εστίασης. Το συνεχές άθροισμα και η ολότητα της σκέψης μας προσπερνάει σχεδόν απαρατήρητο… αλλά η ματαίωση και αμηχανία, γι’ αυτό το προσπέρασμα της σκέψης, δεν αποδεικνύει ότι η διαγραμμένη, η χαμένη σκέψη ή φαντασία, δεν είχαν σπουδαία αξία και σημασία”.
…Γι’ αυτήν ακριβώς την απείρως σπάταλη, καταστροφική παραγωγή δεν μπορούμε για την ώρα να λογοδοτήσουμε. Το έλλειμμα όμως είναι ανυπολόγιστο, που είναι ο πέμπτος λόγος για αίσθημα ματαίωσης, για εκείνο το σκοτεινό θεμέλιο.
ΜΟΝΟ Ο ΘΕΟΣ ΔΕΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΕΙ ΧΑΣΜΑ…
Στον έκτο λόγο μελαγχολίας της σκέψης, ο Τζ. Στάινερ γράφει τα εξής σημαντικά: Αλλά ο αυτοματισμός είναι παρηκμασμένη σκέψη ακόμα κι όταν μια πράξη είναι προσεχτικά και ώριμα προμελετημένη.
Γιατί, κι όταν ακόμα ακολουθεί κάποιον εσωτερικευμένο ειρμό ή κάποια εξωτερική και έναρθρη πρόταση, τη συνέχεια μόνο να τη συμπεράνουμε μπορούμε. Και μόνο ο Θεός, όπως λένε οι θεολόγοι, δεν αντιμετωπίζει κανένα χάσμα ανάμεσα στη σκέψη και στη συνέπειά της.
Το ότι, όμως, υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στη σκέψη και στην υπαρξιακή ρεαλιστική συνέπειά της είναι μια λογική. Βασική αρχή χωρίς την οποία δεν θα μπορούσαμε να χειριστούμε τη ζωή μας, …ωστόσο οι παρεμβάσεις ανάμεσα στη σκέψη και στην πράξη είναι τόσο πολύμορφες και ποικίλες, όσο η ίδια η ζωή… αλλά η έννοια της τελειότητας είναι ένα απραγματοποίητο όνειρο της σκέψης. Αναπόφευκτα όμως το σύνολο της μελλοντικότητάς μας και των προσδοκιών μας και των σχεδίων μας περιέχει την πιθανότητα της απογοήτευσης, της προστατευτικής αυταπάτης.
Με την ελπίδα να κατοικείται από το ανεκπλήρωτο… αλλά τις εκπληρωμένες επιθυμίες που τις ακολουθεί ένα αποκαλυπτικό κενό, η θλίψη του κορεσμού.
Μέσα από την οποία μετράται το κενό ανάμεσα στην προσδοκία και την υπόσταση, ανάμεσα στην εικόνα του μύθου και το εμπειρικό συμβάν.
Η ΒΑΡΙΑ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗ ΣΥΝΕΠΕΙΑ
Ακόμα και στον ανθρώπινο έρωτα που είναι στενός συγγενής της έως θανάτου λύπης. Με το “ελπίζω παρ’ ελπίδα” να είναι μια δυνατή, αλλά εντέλει συντριπτική διατύπωση για τη βαριά σκιά που ρίχνει η σκέψη πάνω στη συνέπεια, αλλά εμείς άφρονες και στη σκέψη και στις συνέπειες υφιστάμεθα τώρα, εξαρτημένοι ψεύτικα, ελπίδες την ελληνική μας καταστροφή, χωρίς ούτε τώρα να συνετιζόμαστε!…
Πάντως, το κατευθυντήριο φως του πνεύματος συνορεύει παντού με το σκοτάδι… γράφει στον 7ο λόγο για τη μελαγχολία της σκέψης και τους δέκα (πιθανούς λόγους της) ο G. Steiner.
Για να προσθέσει: Οτι η αποπομπή από την Εδέμ είναι “πτώση στη σκέψη” για να μην υπάρχει κανένα στοιχείο της ύπαρξης που δεν εξασθενεί στον χλωμό ίσκιο της σκέψης… Γιατί τι απόδειξη έχουμε ή θα μπορέσουμε να έχουμε ότι η πρόοδος της εμπειρικής έρευνας και της θεωρητικής κατασκευής είναι απεριόριστη και ότι η θεωρητική νόηση θα συνεχίσει το φαινομενικά ατέρμονο ταξίδι της στις “θάλασσες της σκέψης;”.
Αυτή, τούτη η σκέψη, ακόμα και η πιο εμπνευσμένη στέκεται ανίκανη απέναντι στον θάνατο. Η σκέψη συγκαλύπτει τόσα όσα αποκαλύπτει, ίσως και πολύ περισσότερα. Εβδομος λόγος γι’ αυτόν, το πέπλο της βαρυθυμίας…
ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΡΩΤΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΒΑΘΥΤΕΡΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ
Στον όγδοο λόγο του ο Στάινερ αναλύει ιδιαίτερα την αδιαφάνεια που δεν μας επιτρέπει να γνωρίζουμε, πέρα από κάθε αμφιβολία τι, πραγματικά, σκέφτεται οιαδήποτε άλλος άνθρωπος, για το διάβασμα της σκέψης, με όποια μέσα – τρόπους κι αν χρησιμοποιήσουν… Για να πει, ακόμη ότι και στον έρωτα δεν θα μάθουμε ποτέ ποια βαθύτερη απροσεξία, απουσία, απώθηση ή υποκατάστατη εικόνα αποδομεί το προφανές κείμενο του ερωτικού.
Όμως, η σκέψη είναι περισσότερο ευανάγνωστη, λιγότερο συγκαλυμμένη, προπάντων στις εκρήξεις αχαλίνωτης ενέργειας. Όπως στον φόβο και το μίσος. Αυτές οι δυναμικές, ιδιαίτερα τη στιγμή που εκδηλώνονται, δύσκολα νοθεύονται… Αλλά, μια άλλη τάξη εμπειρίας της σκέψης όπου σχίζεται ο πέπλος, είναι το αυθόρμητο γέλιο. Εν τέλει όμως η σκέψη μπορεί να μας κάνει ξένους μεταξύ μας. Γιατί ακόμα και η πιο έντονη αγάπη που ίσως είναι πιο αδύνατη από το μίσος αποτελεί μια ατέρμονη διαπραγμάτευση ανάμεσα σε δυο μοναξιές. Με τα προβλήματα της σκέψης να αποτελούν τον όγδοο λόγο θλίψης, μέσα στο γενικότερο πλέγμα της “Μελαγχολίας”.
ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΙΟΦΥΪΑ
Τον ένατο λόγο για τη “μελαγχολία της σκέψης”, ο Στάινερ τον τοποθετεί στη “θαυματουργή περιπλοκότητα και δύναμη της σκέψης” που θεωρείται πρώτης τάξεως. Για να διερωτηθεί γράφοντας: (σελ. 72) “Μήπως η αυθεντική σκέψη και η δεκτική αξιολόγησή της παρεμποδίζονται, ίσως και καταστρέφονται από την αρνητική στάση του δόγματος της πολιτικής ή της θρησκείας απέναντι στη σκέψη. Αλλά αυτή η υψηλή σκέψη μαθαίνεται, διδάσκεται;”.
Για να απαντήσει: “Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορεί να ενισχυθούν και να εμπλουτιστούν με τη διδασκαλία και την πρακτική εξάσκηση. Οσο γνωρίζουμε όμως δεν υπάρχει παιδαγωγικό κλειδί για τη δημιουργικότητα”.
Για να μην υπάρχει δημοκρατία για την ιδιοφυΐα, αλλά μόνο μια τρομερή αδικία κι ένα θανάσιμο βάρος. Γιατί, όπως είπε ο μέγας φιλέλληνας Γερμανός ποιητής ο Χάιντερλιν “οι λίγοι είναι αναγκασμένοι να πιάνουν τον κεραυνό με γυμνά χέρια”. Για να αποτελεί αυτό το γεγονός την ένατη πηγή μελαγχολίας.
Η ΑΥΞΑΝΟΜΕΝΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΛΛΑ ΚΑΙ Η ΥΠΕΡΤΑΤΗ ΚΟΙΝΟΤΟΠΙΑ ΤΟΥΣ
Τέλος, ο Στάινερ προβληματίζεται ποια είναι η δυνατότητα επαλήθευσης ή διάψευσης στις επιστήμες και πόσο η θριαμβευτική πορεία τους από την υπόθεση στην εφαρμογή εξηγούν το κύρος και την αυξανόμενη κυριαρχία που ασκούν στον πολιτισμό μας.
Με μιαν άλλη, όμως, έννοια αυτά τα χαρακτηριστικά η επιστήμη δεν μπορεί να δώσει απάντηση στα ουσιώδη ερωτήματα που απασχολούν ή θα έπρεπε να απασχολούν το ανθρώπινο πνεύμα.
Βέβαια, είμαστε πλασμένοι έτσι, ώστε όπως ερευνούμε και μπορεί να θεωρήσουμε την εικασία του ιερού Αυγουστίνου πολύ πιο πειστική.
ΑΝ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΧΑΣΕΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΟΥ
Αλλά είναι απέραντα δύσκολο να φανταστούμε πώς θα ήταν οι χάρτες του πνεύματός μας και οι ολότητές μας στις οποίες κατοικεί το πνεύμα μας και πώς θα ήταν το αλφάβητο των αναγνωρίσεών μας αν το πρόβλημα του Θεού κατέληγε να χάσει το νόημά του. Μπορεί κάλλιστα να τα είπε όλα ο Σοφοκλής στο χορικό για τον άνθρωπο στην “Αντιγόνη”. Όμως η κυριαρχία της σκέψης της απόκοσμης ταχύτητάς της, εξυψώνει τον άνθρωπο πάνω από κάθε άλλο ζωντανό πλάσμα. Κι όμως, τον αφήνει ξένο για τον ίδιο τον εαυτό του και για τα μεγέθη του κόσμου…
Θλίψη στο δεκαπλάσιο με το θαυμάσιο δοκίμιο του Τζ. Στάινερ για τους Δέκα (πιθανούς) λόγους για τη μελαγχολία της σκέψης μέσα κι έξω από τα εκατομμύρια των βασανισμένων σκέψεων για τη μέγιστη κρίση πολιτισμού που αντιμετωπίζουμε τώρα…
