Η κλιματική αλλαγή θεωρείται σήμερα ένα από τα σοβαρότερα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα καθώς και μία σύγχρονη απειλή, η οποία ήδη δημιουργεί και θα μπορούσε να δημιουργήσει στο μέλλον τεράστια οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα αποσταθεροποιώντας διάφορες ευάλωτες περιοχές του πλανήτη.
Η ανάγκη για τον περιορισμό της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη σε λιγότερο από 1.5 βαθμό Κελσίου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, όπως έγινε αποδεκτό στην παγκόσμια σύνοδο για το κλίμα στο Παρίσι το 2015 επιτάσσει τη λήψη σημαντικών μέτρων σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αποδεχόμενοι την ύπαρξη της επώδυνης κλιματικής αλλαγής καθώς και το ρόλο του ανθρώπου σε αυτή έχουμε μπροστά μας δύο δυνατότητες:
Α) Να συμβάλλουμε στο μετριασμό και την άμβλυνση της, και
Β) Να προσαρμοσθούμε με διάφορους τρόπους σε αυτή προσπαθώντας να ελαχιστοποιήσουμε κατά το δυνατόν τις δυσμενείς επιπτώσεις της
Σήμερα υπολογίζεται ότι στην Ευρωπαική Ένωση (Ε.Ε.) η γεωργία με την ευρύτερη έννοια (συμπεριλαμβανομένης δηλαδή της γεωργίας, κτηνοτροφίας, αλιείας και δασοκομίας – του πρωτογενούς τομέα της οικονομίας) συμβάλλει στην έκλυση θερμοκηπιακών αερίων στην ατμόσφαιρα που αντιστοιχούν περίπου στο 10.3% των συνολικών εκπομπών της σε αυτά. Σύμφωνα με υπάρχουσες μελέτες ο πρωτογενής τομέας της οικονομίας συμβάλλει στη δημιουργία του 10.8% του περιφερειακού ΑΕΠ της Κρήτης. Το έτος 2005 οι τιμές για την Ελλάδα και την Ε.Ε. ήταν 5.2% και 1.9% αντίστοιχα. Συνεπώς η γεωργία στην Κρήτη συμβάλλει περισσότερο από το μέσο όρο της χώρας και της Ε.Ε. στη δημιουργία εισοδημάτων στους πολίτες (αγρότες και κατοίκους των πόλεων που ασχολούνται συμπληρωματικά με τη γεωργία). Η σχέση μεταξύ της γεωργίας και κλιματικής αλλαγής είναι αμφίδρομη. Αφ ενός η γεωργία συμβάλλει στην κλιματική αλλαγή ενώ και η κλιματική αλλαγή έχει ποικίλες επιπτώσεις στον πρωτογενή τομέα. Μία επιπλέον διάσταση της μεταξύ τους σχέσης είναι η δυνατότητα της γεωργίας/δασοκομίας να αμβλύνει το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής όπως περιγράφεται στη συνέχεια.
Η συμβολή της γεωργίας στην επίταση της κλιματικής αλλαγής
Ο πρωτογενής τομέας και κυρίως η γεωργία και η κτηνοτροφία συμβάλλουν στην επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου λόγω της έκλυσης στην ατμόσφαιρα διαφόρων αερίων όπως:
1. Διοξειδίου του άνθρακα ( CO2 )
Το οποίο παράγεται κατά τη χρήση ορυκτών καυσίμων αλλά και ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από ορυκτά καύσιμα σε διάφορες γεωργικές δραστηριότητες όπως ενδεικτικά:
– Κίνηση αγροτικών οχημάτων και λειτουργία γεωργικών μηχανημάτων,
– Λειτουργία κτηνοτροφικών μονάδων με σταβλισμένα ζώα,
– Λειτουργία θερμοκηπιακών εκμεταλλεύσεων, κ.α.
2. Μεθάνιο (CH4)
Το οποίο παράγεται σε κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις μέσω της διαδικασίας χώνευσης της τροφής από τα ζώα αλλά και κατά την επεξεργασία/χώνευση της κοπριάς τους, και
3. Υποξείδιο του Αζώτου (N2O)
Το οποίο παράγεται κυρίως λόγω της χρήσης αζωτούχων και οργανικών λιπασμάτων σε γεωργικές καλλιέργειες.
Τα τρία προαναφερθέντα αέρια, μαζί με ορισμένα άλλα όπως οι χλωροφθοράνθρακες (CFC) και το Όζον (O3), εκλυόμενα στην ατμόσφαιρα από ποικίλες ανθρωπογενείς δραστηριότητες αλλοιώνουν τη σύσταση της και συμβάλλουν στην επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου και στην αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη.
Η ανάγκη άμβλυνσης/μετριασμού της κλιματικής αλλαγής από το γεωργικό τομέα
Για το μετριασμό (mitigation) των επιπτώσεων του γεωργικού τομέα στη κλιματική αλλαγή θα πρέπει να ληφθούν μέτρα μείωσης/εξάλειψης των εκπομπών θερμοκηπιακών αερίων από διάφορες δραστηριότητες του όπως ενδεικτικά :
1. Μέτρα αύξησης της ενεργειακής αποδοτικότητας σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις και υποκατάστασης των ορυκτών καυσίμων με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Αυτό θα έχει σαν συνέπεια τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα από αυτές,
2. Καλύτερη διαχείριση των εκπομπών μεθανίου που οφείλονται στη κτηνοτροφία συμπεριλαμβανομένης και της καλύτερης διαχείρισης των αποβλήτων/κοπριάς των ζώων, και
3. Ορθολογική χρήση αζωτούχων λιπασμάτων στο γεωργικό τομέα και αποφυγή της υπερβολικής χρήσης αυτών. Εμπλουτισμός του εδάφους με άζωτο χωρίς την προσθήκη λιπασμάτων. Αξιοποίηση των τεχνικών της γεωργίας ακριβείας (precision agriculture) για την αποφυγή της υπερβολικής λίπανσης των καλλιεργειών.
Η δυνατότητα συμβολής της γεωργίας και της δασοκομίας στην άμβλυνση/μετριασμό της κλιματικής αλλαγής
Τα φυτά και τα δένδρα απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα καθώς αυτό χρησιμοποιείται στη διαδικασία της φωτοσύνθεσης και στην παραγωγή φυτικής μάζας. Μεταξύ των τρόπων που έχουν προταθεί και χρησιμοποιούνται σήμερα για το μετριασμό/άμβλυνση της κλιματικής αλλαγής περιλαμβάνεται και η υλοποίηση διαφόρων έργων τα οποία συμβάλλουν στην αντιστάθμιση των ανθρωπογενών εκπομπών θερμοκηπιακών αερίων στην ατμόσφαιρα. Τα πιο ευρέως διαδεδομένα τέτοια έργα, τα οποία υλοποιούνται σε αναπτυσσόμενες χώρες περιλαμβάνουν:
Α) Έργα παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, και
Β) Έργα εκτεταμένων αναδασώσεων
Η φύτευση και η ανάπτυξη δένδρων με εκτεταμένες αναδασώσεις έχει σαν αποτέλεσμα την απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα αντισταθμίζοντας την έκλυση του που προέρχεται από την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων σε διάφορες ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Εκτός όμως από τις αναπτυσσόμενες χώρες η Ε.Ε. στοχεύει να προωθήσει στις χώρες μέλη της την καλύτερη διαχείριση των υπαρχόντων δασών αλλά και την αύξηση τους για την αντιστάθμιση των ανθρωπογενών εκπομπών CO2 και άλλων θερμοκηπιακών αερίων.
Τα δάση στην Ευρωπαική Ένωση
1. Η έκταση των δασικών εκτάσεων στην Ε.Ε. το 2015 ανερχόταν σε 162 εκατ. Εκτάρια,
2. Οι δασικές εκτάσεις αντιστοιχούν στο 43% της συνολικής έκτασης της Ε.Ε. (αφαιρουμένων των εκτάσεων των λιμνών και των μεγάλων ποταμών της). Περισσότερο από το 70% των δασικών εκτάσεων της Ε.Ε. βρίσκεται σε 7 μόνο χώρες και συγκεκριμένα στη Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Γερμανία, Πολωνία, Σουηδία και Φινλανδία,
3. Οι δασικές εκτάσεις στην Ε.Ε. αυξήθηκαν από το 1990 έως το 2015 κατά 11 εκατ. Εκτάρια,
4. Τα δάση της Ε.Ε. απορροφούν ετησίως το 10.9% των συνολικών ετήσιων εκπομπών της σε θερμοκηπιακά αέρια.
Η επίδραση των καλλιεργητικών πρακτικών
στην κλιματική αλλαγή
Μετά τη συλλογή του ελαιοκάρπου απαιτείται η απομάκρυνση των ελαιοκλαδεμάτων που παράγονται από τον αγρό. Η ευρέως εφαρμοζόμενη πρακτική σήμερα περιλαμβάνει το κάψιμο των ελαιοκλαδεμάτων στο χωράφι. Αυτό έχει σαν συνέπεια την απελευθέρωση του άνθρακα που εμπεριέχεται στα ελαιοκλαδέματα υπό μορφή διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα χωρίς να υπάρχει μάλιστα κάποιο ενεργειακό όφελος. Εναλλακτικά υπάρχει η δυνατότητα επί τόπου θρυμματισμού των ελαιοκλαδεμάτων στο χωράφι, άλεση τους και εναπόθεσης τους στον αγρό. Αυτό έχει σαν συνέπεια τον εμπλουτισμό της ελαιοκαλλιέργειας και του χωραφιού με οργανική ουσία ενώ ο άνθρακας που εμπεριέχεται στα ελαιοκλαδέματα παραμένει στο έδαφος χωρίς να εκλύεται στην ατμόσφαιρα και να επιτείνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Συνεπώς οι δύο αυτές καλλιεργητικές πρακτικές στην ελαιοκαλλιέργεια έχουν αρκετά διαφορετικές επιπτώσεις στην κλιματική αλλαγή.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη γεωργία
Η γεωργία επηρεάζεται από την κλιματική αλλαγή καθώς :
1. Αλλάζει το ύψος των βροχοπτώσεων το οποίο επηρεάζει τη διαθεσιμότητα υδάτινων πόρων οι οποίοι είναι απαραίτητοι στη γεωργία,
2. Αυξάνεται η μέση θερμοκρασία, και
3. Παρατηρούνται ακραία κλιματικά φαινόμενα όπως κύματα καύσωνα, ξηρασίες, καταιγίδες, πλημύρες κ.α.
Μεταξύ των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στη λεκάνη της Μεσογείου περιλαμβάνονται:
Α) Αύξηση της θερμοκρασίας μεγαλύτερη από το μέσο όρο της Ε.Ε.,
Β) Μείωση των ετήσιων βροχοπτώσεων,
Γ) Μείωση της ετήσιας ροής των ποταμών,
Δ) Αυξημένος κίνδυνος μείωσης της βιοποικιλότητας,
Ε) Αυξημένος κίνδυνος ερημοποίησης των εδαφών,
ΣΤ) Αυξημένη ζήτηση υδάτινων πόρων στη γεωργία,
Ζ) Μείωση των αποδόσεων των γεωργικών καλλιεργειών,
Η) Αυξημένος κίνδυνος δασικών πυρκαγιών,
Ι) Αύξηση της θνησιμότητας από κύματα καύσωνα,
ΙΑ) Εισαγωγή ειδών από άλλα οικοσυστήματα στα μεσογειακά οικοσυστήματα,
ΙΒ) Μείωση του υδάτινου δυναμικού που χρησιμοποιείται στην υδροηλεκτρική παραγωγή,
ΙΓ) Μείωση του καλοκαιρινού τουρισμού και αύξηση του τουρισμού σε άλλες εποχές του έτους.
Η προσαρμογή της γεωργίας στην κλιματική αλλαγή
Η αποδοχή του γεγονότος της κλιματικής αλλαγής επιβάλλει τη λήψη μέτρων προσαρμογής (adaptation) σε αυτήν ούτως ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι οποίες δυσμενείς επιπτώσεις της. Ενδεικτικά τα μέτρα προσαρμογής της γεωργίας στην κλιματική αλλαγή περιλαμβάνουν :
1 Αλλαγή του χρόνου πραγματοποίησης διαφόρων καλλιεργητικών διαδικασιών, όπως φύτευση, όργωμα, λίπανση , κ.α.
2 Επιλογή καλλιεργειών και φυτικών ειδών προσαρμοσμένων στις διαφοροποιημένες/νέες κλιματολογικές συνθήκες, π.χ. αντοχή τους στη ξηρασία, μειωμένες απαιτήσεις νερού άρδευσης κ.α.,
3 Προσαρμογή των καλλιεργειών και χρήση κατάλληλων υβριδίων σύμφωνα με τις δυνατότητες που προσφέρει η γενετική τεχνολογία/μηχανική,
4 Βελτίωση των τεχνικών άρδευσης, Πιο αποδοτική χρήση υδάτινων πόρων στη γεωργία, Χρήση τεχνικών αποθήκευσης νερού και ανάπτυξη τεχνικών επαναχρησιμοποίησης υδάτινων πόρων από αστικές και βιομηχανικές δραστηριότητες,
5 Καλύτερη διαχείριση του εδάφους για την αποφυγή της ερημοποίησης, προσεκτική και αποδοτική χρήση λιπασμάτων ανάλογα με τις ανάγκες των καλλιεργειών, και
6 Προσεκτική επιλογή των ζωικών ειδών ανθεκτικών σε κύματα καύσωνα, προσεκτική χρήση του διαιτολογίου τους ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες.
Συμπερασματικά ο πρωτογενής τομέας συμβάλλει στις εκπομπές διαφόρων αερίων στην ατμόσφαιρα τα οποία αλλοιώνουν τη σύσταση της και συμβάλλουν στην αύξηση της μέσης θερμοκρασίας στο πλανήτη και στην πρόκληση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής. Αυτό κάνει απαραίτητη τη λήψη μέτρων στη γεωργία για το μετριασμό των επιπτώσεων της στην αλλαγή του κλίματος. Ταυτόχρονα τα φυτά και τα δένδρα απορροφούν διοξείδιο του άνθρακα (ένα σημαντικό θερμοκηπιακό αέριο) από την ατμόσφαιρα συμβάλλοντας στη μείωση της συγκέντρωσης του και μετριάζοντας την κλιματική αλλαγή. Για την αποφυγή δυσάρεστων και καταστροφικών καταστάσεων στο μέλλον είναι επιβεβλημένη η λήψη μέτρων προσαρμογής της γεωργίας στην κλιματική αλλαγή.
