Γεώργιος Βαφόπουλος (1903-1996)

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Μάρτιος του 2022 κι όλοι κρατάμε την ανάσα μας παρακολουθώντας τις αλλεπάλληλες τραγικές εκφάνσεις ενός πολέμου που διαδραματίζεται στην Ουκρανία. ΟΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ δραπετεύουν νοερά από τη δεινή πραγματικότητα και ταξιδεύουν στη συμπρωτεύουσα για να συναντηθούν με την προσωπικότητα και το έργο του Γιώργου Βαφόπουλου, ενός σημαντικού ποιητή που αγάπησε η Θεσσαλονίκη.

Συνήθως προτάσσουμε κάποιο ποίημα του δημιουργού που παρουσιάζουμε. Αυτή τη φορά θα προτάξουμε μια ΠΡΑΞΗ ,γιατί στις μέρες μας έχουμε τόση ανάγκη από ευγενείς ιδέες και πράξεις ωραιότητας. Ας μιλήσουμε λοιπόν πρώτα για τη διάσταση του ευεργέτη και ύστερα του ποιητή .

Ο ποιητής Γεώργιος Βαφόπουλος με τη δασκάλα σύζυγό του Αναστασία μια βραδιά του Νοέμβρη του 1979, δήλωσαν στο Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Θεσσαλονίκης ότι διαθέτουν ολόκληρη την περιουσία τους, απόκτημα σαράντα χρόνων δουλειάς , για την δημιουργία ενός πολιτιστικού κέντρου. Αποτέλεσμα αυτού του κοινωνικού καθήκοντος ήταν η δημιουργία του Βαφοπούλειου Πνευματικού Κέντρου σε οικόπεδο που παραχωρήθηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης.

‘’Τη βραδιά εκείνη επιστρέψαμε στο σπίτι μας , με τη συνείδηση πως είχαμε εκπληρώσει ένα απλό κοινωνικό μας καθήκον’’.

Μια ισχυρή στην απλότητά της διατύπωση από ανθρώπους που εννοούν την ουσία της ύπαρξής τους μέσα στην ευρύτερη κοινωνία και όχι μόνο στα στενά οικογενειακά όρια .Αυτή είναι η πρώτη ύλη της ευγένειας ενός ευεργέτη που συμπορεύεται με μιαν κοινωνική ενσυναίσθηση που ξεκινάει συνήθως από τα παιδικά του χρόνια. Και στο σημείο αυτό ας προσθέσουμε ότι το 2007 καθιερώθηκε ως ημέρα Μνήμης των Εθνικών μας Ευεργετών η 30η Σεπτεμβρίου. Δεν χαιρετίστηκε όμως από όλες τις πολιτικές δυνάμεις , αλλά είναι γνωστή η αμφίθυμη στάση μας και ηεν πολλοίς αυτοκαταστροφική.

ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ

‘’Όταν ο ακέραιος, ο μόνος εαυτός μας
αντικριστά βρεθεί στο μέγα δίλημμα,
βάζουμε τότε τους άλλους δυο εαυτούς μας,
τα πλάσματα τούτα της βολής μας,
σ’ ένα δεινόν αγώνα πάλης μεταξύ τους.

Και σαν επιταγή δικαιοσύνης
της πάλης το αποτέλεσμα δεχόμαστε.
Επευφημούμε με χαρά το νικητή,
τούτον των ευσεβών μας πόθων τον φορέα.

‘Επειτα ήσυχοι πηγαίνουμε να κοιμηθούμε,
βέβαιοι για την ακεραιότητα του εαυτού μας ,
πεισμένοι πως αναγκασθήκαμε στην εκλογή μας
κατά το θέλημα του νικητή.’’

(από τη συλλογή Επιθανάτια και σάτιρες )’’

Ο Γεώργιος Βαφόπουλος γεννήθηκε το 1903 στη Γευγελή και μαθήτευσε στην Αστική Σχολή Γευγελής. Μετά το τέλος του Β’ Βαλκανικού Πολέμου η οικογένειά του ήλθε στην Ελλάδα και έζησε στην Έδεσσα, το Φανό, τη Γουμένισσα και τελικά στη Θεσσαλονίκη όπου ολοκλήρωσε τη φοίτησή του στο Γυμνάσιο. Σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και από το 1921 άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα σε λογοτεχνικά περιοδικά .

Το 1938 ίδρυσε τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης την οποία διηύθυνε ως το 1964 και προώθησε τον θεσμό των Λαϊκών Βιβλιοθηκών ενισχύοντάς τον και με σχετικές μελέτες του. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής αποσπάστηκε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Αθήνας κι έτσι γνωρίστηκε με πολλούς λογοτέχνες όπως τον Ι.Μ.Παναγιωτόπουλο , τον Γιώργο Θέμελη, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον Τάσο Αθανασιάδη, τον Τέλλο Άγρα κ.ά.

Εκδόθηκαν οι ποιητικές συλλογές του: ‘’Τα ρόδα της Μυρτάλης’’1931, ‘’Προσφορά’’1938, ‘’Η Προσφορά και τα Αναστάσιμα’’ 1948, ‘’Το Δάπεδο και άλλα ποιήματα ‘’1951, ‘’Η Μεγάλη Νύχτα και το Παράθυρο’’ 1959, ‘’Επιθανάτια και Σάτιρες ‘’1966 ,’’Τα νέα σατιρικά γυμνάσματα’’, ‘’Τα Επιγενόμενα’’ 1977,’’Τα ποιήματα’’ συγκεντρωτική έκδοση 1978,‘’Το τέλος’’ 1985, ‘’Άπαντα τα ποιητικά ‘’ συγκεντρωτική έκδοση 1990.

Αξίζει να σταθούμε στην ποιητική συλλογή του ‘’Προσφορά’’ που εκδόθηκε το 1938 και περιέχει ποιήματα αφιερωμένα στη μνήμη της πρώτης του συζύγου , της γοητευτικής ποιήτριας Ανθούλας Σταθοπούλου-Βαφοπούλου. Η ποιήτρια υπήρξε ο νεανικός του έρωτας και είχαν μια σχέση θυελλώδους πάθους , αφού και η Ανθούλα ένα ποιητικό καθαρόαιμο, ταλαντούχα και έντονη τον είχε ολοκληρωτικά κατακτήσει. ΟΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ έχουν ήδη αφιερώσει μια παρουσίαση του έργου της που είχε όλα τα αντιπροσωπευτικά χαρακτηριστικά της ποίησης του Μεσοπολέμου . Δυστυχώς νικήθηκε από τη φθίση , τη μάστιγα της εποχής τους , από την οποία ενόσησε και ο σύζυγός της , αλλά εκείνος εντέλει κατάφερε να θεραπευτεί. Τα ποιήματα της ‘’Προσφοράς’’ αποδίδουν το τεράστιο μέγεθος της θλίψης του κι έχουν ένα μοναδικό γνώρισμα που δεν συναντάμε στο υπόλοιπο ποιητικό έργο του. Αφήνει ελεύθερο το συναίσθημά του να διαφανεί , το πένθος του τον καθιστά διάφανο, η νεότητά του κραυγάζει την απελπισία του , η έκπληξη της πρώτης απώλειας δεν του επιτρέπει να δώσει χώρο σε καμιά τάση νοησιαρχίας που θα τον ακολουθήσει στο ύφος της μεταγενέστερης ποίησής του.

Ένα απόσπασμα από το ποίημα ΤΟ ΚΑΛΕΝΤΑΡΙ που αποδίδει τη συντριβή του αποχαιρετώντας την Ανθούλα του:

‘’….Ιδού, ανασύρω
το λεπτό σου θερμόμετρο,
σε υποθερμίας βαθμό
σταματημένο,
Ιδού, εγγίζω
με τρέμοντα δάκτυλα
το φτωχό σου χτενάκι,
των μαλλιών σου χαλινάρι γλυκό.
Αλλά το δακρύρρυτο βλέμμα μου,
σ’ ευλαβείας αχλύν τυλιγμένο,
σταματά στο μικρό καλεντάρι,
όπου το βλέφαρο
της τελευταίας σου εγκοσμίας ημέρας
εκοιμήθη βαρύ.
‘’Δεκάξι του μηνός Απριλίου.
Αγάπης, Ειρήνης, Χιονίας, μαρτύρων’’.
Του μαρτυρίου σου το τελείωμα,
Το ξανάνθισμα του δικού μου.
Των γλυκών σου ενθυμίων
την πυξίδα μ’ ευλάβεια σφραγίζω.
Των πτωχών σου ενθυμίων ο πλούτος,
με των πλουσίων μου δακρύων
την πτωχεία συγκερνάται.
‘’Αγάπης, Ειρήνης, Χιονίας, μαρτύρων’’.
Εν Αγάπη μένε.
Εν Ειρήνη αναπαύου.
Λευκοτέρα Χιόνος.’’

Ο ποιητής εσίγησε για δέκα χρόνια. Οι σιωπές στη λογοτεχνική δράση είναι από κάθε άποψη σεβαστές και εγκυμονούν πάντα κάτι σπουδαίο , φέρνουν τον δημιουργό μπροστά … Έτσι και ο Βαφόπουλος το 1948 καταξιώνει τη ζωή μέσα από την αγάπη του για μια γυναίκα ζωντανή και της αφιερώνει τη συλλογή του ‘’Η Προσφορά και τα Αναστάσιμα’’. Με τη δεύτερη σύζυγό του θα βρεθεί σε μια ισορροπία ιδιωτικής ζωής και η ποίησή του θα αρχίσει να συνδιαλέγεται με καινούργια αιτήματα . Ωριμάζοντας αφήνει την κυριαρχία στον Λόγο και το διανοητικό στοιχείο βαραίνει ή εξαφανίζει την εικόνα. Συχνά διακατέχεται από εγκεφαλικό οίστρο , σαρκάζει , δοξάζει μιαν απομόνωση την οποία και απολαμβάνει ,αλλά η ποίησή του αγαπιέται …γιατί ο αναγνώστης στο υπαινικτικό συναίσθημα του Βαφόπουλου, στους συμβολισμούς του, στη νοητική του καταπόνηση, στην ιδιορρυθμία του αναγνωρίζει την προσωπική του περιπέτεια , το δύσβατο της αυτογνωσίας , ο ποιητής είναι δικός μας…. και πολλές φορές εντελώς απροκάλυπτα , σχεδόν αιρετικά , απογυμνώνει αντιλήψεις από ψευδαισθήσεις και συμβάσεις.

Όταν δημοσιεύει το ποίημα ΤΟ ΠΡΑΙΤΟΡΙΟ ήδη έχει λάβει τρία κρατικά βραβεία κι όμως σαν τους θυμόσοφους στρατηγούς βετεράνους που είδαν πολλά στη ζωή τους και στα πεδία των μαχών και καμιά φορά δίνουν τα παράσημά τους στα εγγόνια τους για να παίξουν, έτσι κι εκείνος απογυμνώνει τη ματαιοδοξία ,απομυθοποιεί τις διακρίσεις :

‘’Πώς έγινε να μου φορέσουν τούτον τον μανδύα
Αυτή την ασήκωτη δικαστική τήβεννο;

Μ’ έσυραν έξω από της μοναξιάς μου το ενδιαίτημα
και μ΄ ανέβασαν εντελώς αναπάντεχα
στην απότομη σκάλα του μεγάλου πραιτορίου.

Μου ‘δωσαν στο ένα χέρι να κρατώ μια ζυγαριά,
για να ξεχωρίζω τους ‘’εξαίρετους’’ απ’ τους ‘’σημαντικούς.’’
Μου ‘βαλαν στο άλλο μου χέρι ένα σπαθί,
για να καρατομήσω, δίχως έλεος, τους ‘’ασήμαντους’’.
Όμως είχαν παραλείψει να μου δώσουν τη νομολογία
και της Ιστορίας της Ελληνικής Λογοτεχνίας.

Εκείνη έχει την πείρα της αλάνθαστης δικαιοσύνης.
Κάποτε υποβιβάζει τους ‘’εξαίρετους’’.
Κάποτε διαγράφει τους ‘’σημαντικούς’’.
Κάποτε τυχαίνει να προάγει τους ‘’ασήμαντους’’.

Πώς λοιπόν να μεταχειρισθώ τα στυγνά τούτα
όργανα της ανθρώπινης δικαιοσύνης;
Σ’ όλη μου τη ζωή δεν είχα κάμει άλλο,
παρά να ζυγιάζω μονάχα τη δική μου συνείδηση,
να καρφώνω το σπαθί της μονάχα στην καρδιά μου.

Η ζυγαριά τούτη δεν είναι για να ξεχωρίζει
Το ειδικό βάρος των μελανωμένων χειρογράφων.
Είναι για να ζυγίζει μονάχα τις καρδιές,
Που σημάδεψαν μ’ αίμα τα γραμμένα κείμενα.

Για να μετρά τα γεροντικά δάκρυα των ποιητών,
Που δε γνώρισαν τη δόξα της μεγάλης αγοράς.

Και το σπαθί είναι όργανο μονάχα αυτοκτονίας,
Στη μεγάλη κρίση της δικής μας συνείδησης.

Παρακαλώ, βοηθήστε με να κατεβώ
απ’ το πραιτόριο τούτο της ανθρώπινης ματαιοδοξίας.
Πάρτε απ’ τους κυρτούς μου ώμους
τον ασήκωτον αυτόν δικαστικό μανδύα.
Αφήστε με να γυρίσω στο καταφύγιο της μοναξιάς μου.

Καταθέτω στα πόδια της άλλης δικαιοσύνης
τα αμείλικτα όργανα της ‘’συννόμου κρίσεως’’.

Συγχωρήστε με, αδελφοί μου, που κατέχετε
τους πρόσκαιρους τίτλους των ‘’εξαίρετων’’
των ‘’σημαντικών’’ και των ‘’ασήμαντων’’.

Συγχωρήστε με , προ πάντων εσείς, Κύριε Υπουργέ
του Πολιτισμού και των Επιστημών.
(Από τη συλλογή Τα επιγενόμενα 1977)’’

Η ποίησή του Γ.Φ. ακολούθησε μια νεωτερική πορεία , σκεπάστηκε όμως από τον πάταγο του υπερρεαλισμού. Το τετράτομο έργο του ‘’Σελίδες Αυτοβιογραφίας’’ φανερώνει ότι είχε όλα τα εφόδια και στον πεζό λόγο , καθώς και το θεατρικό του ‘’Εσθήρ’’δείχνει και την έφεσή του στη δραματουργία.

Ο Γιώργος Βαφόπουλος έθρεψε με την ποίησή του μια γενιά που ιστορικά εμόχθησε πολύ . Ο ίδιος ο ποιητής έζησε δυο πολέμους , ανδρώθηκε στον Μεσοπόλεμο και είδε τη γενιά του να πλήττεται αμείλικτα από την ανέχεια ,τις διώξεις και τη φθίση. Ο ποιητής ερωτεύτηκε , πένθησε , αγάπησε ,έζησε στα γεμάτα, όμως αφουγκράζονταν τον παλμό της κοινωνίας και είχε πάντα την αίσθηση μιας οφειλής στον συνάνθρωπο.Ο πνευματικός άνθρωπος πραγματοποιεί ουσιώδη υπέρβαση μόνον όταν τα κοινωνικά του αντανακλαστικά διακρίνονται από ενσυναίσθηση. Προχωρώντας στη ζωή ας έχουμε κατά νου ότι ο χρόνος μπορεί να ξεθωριάσει τις υπογραφές … η δίκαιη μνήμη όμως θα μπορεί πάντα να τις διασώζει σε απίθανες κρύπτες…

Κλείνοντας επιλέγουμε το ποίημά του ΔΥΣΗ ΣΤΟ ΘΕΡΜΑΪΚΟ στέλνοντας από εδώ-από τον Νότο και τη Δυτική άκρη της νήσου Κρήτης-χαιρετισμό στη Θεσσαλονίκη που χάρισε τόσες και τόσες εμβληματικές φωνές στη λογοτεχνία μας!

‘’ Τον ήλιο δες , Λυδία, πως γέρνει ανάμεσα
στων καταρτιών το δάσος, π’ αργοτρέμοντας,
τις άπειρες κορφές σαλεύει μ’ έκταση
στο θαύμα μπρός, που φλέγεται, της δύσης.

‘Α, πόσο είναι μεθυστικό το λίκνισμα
των καραβιών, π’ απλώνουνε στη θάλασσα
το ρίγος των μακρών σκιών, που πάλλονται
σαν κόμη εξαίσια, οι αύρες π’ ανεμίζουν.

Τον κύκλο δες, Λυδία, π’ αστράφτει πύρινος,
στων καταρτιών μπλεγμένος το κυμάτισμα,
σαν πορφυρή καρδιά πελώριου γίγαντος,
που ένας μεγάλος πόθος τη φλογίζει.’’
(Από τα ‘’Αναστάσιμα’’)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ : *Στο You Tube υπάρχουν ηχογραφημένες απαγγελίες ποιημάτων του Γ.Φ. και απαγγελίες του ίδιου του ποιητή –Φωνές Γραφής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Από τον συμβολισμό στη ‘’Νέα Ποίηση’’ Κ. Στεργιόπουλου Αθήνα 1967 Εκδόσεις ‘’Βάκων’’
2. Η νεώτερη ποίησή μας –γενικές απόψεις Γ.Θέμελη Αθήνα 1967 Εκδόσεις ‘’Βάκων’’
3. Λογοτεχνική κριτική -Μελέτη 9-ΜΙΧ.Γ.ΜΕΡΑΚΛΗ-Εκδόσεις Κωνσταντινίδη
4. ΑΝΑΖΗΤΗΤΕΣ ΠΡΟΣΩΠΟΥ –ΑΡΗ ΔΙΚΤΑΙΟΥ –ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΦΕΞΗ –ΑθΗΝΑ 1963

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.