Για ποια γυναικεία φορεσιά (6ο μέρος)

Επί δε των γυμνών ώμων περιετίθετο το λεγόμενον Κωλέτο. Τούτο ην λίαν λεπτόν λευκόν και χρυσοκέντητον, αι δε πολύπτυχοι αυτού άκραι ήσαν πεποικιλμέναι με χρυσάς ταινίας, κατήρχετο δε μέχρι της ζώνης… Γρηγορίου Παπαδοπετράκη, Ιστορία των Σφακίων, εν Αθήναις 1888

Στην προσπάθεια ανίχνευσης των διαφόρων σταδίων από τα οποία πέρασε εξελικτικά η γυναικεία κρητική φορεσιά εντύπωση προκαλούν σχόλια διαφόρων περιηγητών όπως του Belon (μέσα 16ου αι.), του Dapper (β΄ μισό 17ου αι.), του Tournefort (1718), οι οποίοι σχολιάζουν ότι οι γυναίκες της Κρήτης είχαν ακάλυπτο το στέρνο τους ή το λαιμό τους.
Πέρα από τις όποιες επιφυλάξεις που οφείλουμε να έχουμε απέναντι στους περιηγητές, μία πιο προσεκτική ανάγνωση των όρων που χρησιμοποιούν μάς αποκαλύπτει ότι εντύπωση τους προκαλεί η απουσία ενός αξεσουάρ για το λαιμό το οποίο ήταν πολύ της μόδας στην Ευρώπη από το 1570 και ύστερα. Πρόκειται λοιπόν για ένα σκληρό λινό κολάρο με δαντελένια μπορντούρα το οποίο προς τα τέλη του αιώνα έγινε ολόκληρο δαντελένιο, ενώ ήδη από το 1560 το ντεκολτέ των φουστανιών που φοριούνταν στην Ευρώπη καλυπτόταν από ένα αραχνοΰφαντο ύφασμα (το παρτλέ). Στο πρώτο μισό του 17ου αι. συναντούσε κανείς στην Ευρώπη, ανάλογα βέβαια με την μόδα που επικρατούσε σε κάθε χώρα, βολάν και κολάρα σκληρά ή μαλακά, ανοιχτά ή κλειστά και άλλα είδη ανασηκωμένων γιακάδων, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1630 εμφανίζονται πολυεπίπεδα μαλακά δαντελένια κολάρα τα οποία κατά τις δεκαετίες 1650-1670 καλύπτουν τους ώμους και πέφτουν κάτω από αυτούς, στο γύρισμα του αιώνα το ντεκολτέ και το στήθος των γυναικών καλυπτόταν από απαλά βολάν και δαντέλες. Ολα τα παραπάνω αναφέρονται για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε κι εμείς την εικόνα με την οποία ήταν εξοικειωμένοι οι περιηγητές που επισκέπτονταν την Κρήτη και να προσεγγίσουμε στο μέτρο του δυνατού το αισθητικό φίλτρο μέσα από το οποίο έβλεπαν τις γυναίκες που συναντούσαν στο νησί. Τόσο η γυναίκα της Κρήτης όσο και αυτές των άλλων περιοχών της Ελλάδας που βρίσκονταν υπό λατινοκρατία δεν έμειναν ανεπηρέαστες από τα ρεύματα που έφερναν οι κατακτητές μέχρι να καταλήξουν να τα προσαρμόσουν στην ιδιοσυγκρασία τους, την αισθητική τους, την παράδοσή τους, τα δικά τους υλικά και τεχνικές. Ετσι σε διάφορες τέτοιες περιοχές γίνεται λόγος για σπαλέτο, σπαλέτα, κολέτο. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε το σπαλέτο Κηθύρων, ένα μαντήλι που κάλυπτε το ντεκολτέ που άφηνε το φόρεμα της περιοχής και εν τέλει έδωσε και το όνομά του στη τοπική φορεσιά, και τη σπαλέτα Λευκάδας ένα μαντήλι που φοριόταν από τις παντρεμένες εξωτερικά, κάλυπτε τους ώμους το στήθος και την πλάτη των γυναικών φτάνοντας μέχρι τη μέση τους. Η ανάγκη κάλυψης του στήθους και των εσωρούχων ήταν κοινή στις γυναίκες κατά την περίοδο που διαμορφώνονταν οι παραδοσιακές φορεσιές καθώς συναντάμε διαφόρων ειδών τραχηλιές, πανωτραχηλιές, εξωτραχηλιές, δηλαδή ένα κομμάτι ύφασμα που καλύπτει το στέρνο και το στήθος των γυναικών σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. «Μυριόπτυχος επίσης ήτο και η τραχηλαία, αριστοτέχνημα ποικιλτικής, ήτις εκάλυπτεν ατελώς τον κύκνειον και τορνευτόν λαιμόν, όθεν δε ορμώμενον το προστερνίδιον κατήρχετο σταυροειδώς πλεκτόν επί της μέσης». Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, Κρητικοί Γάμοι (απόσπασμα από την περιγραφή της Σοφίας Ντα Μολίν). Ειδικότερα στην Κρήτη εντοπίζεται τουλάχιστον από τα μέσα του 17ου αι. (η Pauline Johnstone φαίνεται να υποστηρίζει ότι θα είχε εμφανιστεί νωρίτερα και διατηρήθηκε καθόλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας) το σπαλέτο ή κολέτο, ο Χουρμούζης και ο Ζαμπέλιος μη όντες κρητικοί το αποκαλούν τραχηλιά. Πρόκειται για ένα είδος γυναικείας εσάρπας που μορφολογικά και ετυμολογικά απηχεί τη δυτική του προέλευση, ενώ λειτουργικά έρχεται να ανταποκριθεί στις ανάγκες της γυναίκας για κάλυψη και στολισμό του πάνω μέρους του κορμού της. Οι διαστάσεις των σχετικών αντικειμένων που έχουν μελετηθεί αλλά και όλες οι περιγραφές του μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι φοριόταν στους ώμους και στην πλάτη αφήνοντας ακάλυπτο τον λαιμό, έπεφτε έως τους αγκώνες (κατά τον ορισμό του Παύλου Βλαστού) και στερεωνόταν στη μέση. Από νοταριακά έγγραφα, τραγούδια, δίστιχα που συνόδευαν το στολισμό της νύφης και αναφορές σε ιστορικά κείμενα καταλαβαίνουμε ότι φορέθηκε σε ολόκληρη την Κρήτη παρά τις διαφορετικές απόψεις που κατά καιρούς διατυπώνονται και διατηρήθηκε έως και τα τέλη του 19ου αι. οπότε με την οριστική επικράτηση της πόλκας παραγκωνίστηκε καθώς δεν υπήρχε πλέον λόγος για την ύπαρξη του. Κατά την εμφάνισή του φαίνεται πως φοριόταν πάνω από το φόρεμα, εξάλλου αυτή συμπίπτει με τα αναγεννησιακής κοψιάς φορέματα. Στις τελευταίες δεκαετίες της χρήσης του φαίνεται ότι ακολουθούσε τη φιλοκαλία της φέρουσας. Η Αγγελική Χατζημιχάλη σχολιάζοντας τον πίνακα 62 του Nicolas Sperling αναφέρει ότι στερεωνόταν κάτω από το φουστάνι και στη ζώνη, ενώ η Ευαγγελία Φραγκάκι μεταξύ άλλων αφήνει να εννοηθεί ότι μπορεί να έμπαινε και πάνω από το κοντόχι ή την πόλκα. «…εις τον τράχηλον φορούσι πλεκτήν τραχηλιάν (κολέτο λεγομένην) της οποίας το κυκλωειδές σχήμα καλύπτει τους ώμους, την ράχην και το στήθος…» Βυζάντιος Χουρμούζης, Κρητικά, εν Αθήναις 1842 Τα σπαλέτα ή κολέτα που έχουν διασωθεί είναι κατασκευασμένα από λινομέταξα ουγιωτά υφάσματα, λινά ουγιωτά υφάσματα ή μεταξωτά ουγιωτά υφάσματα. Αποτελούνται από τραπέζια κομμάτια υφάσματος και “φαρμπαλάδες” κατά τον Παύλο Βλαστό, ώστε να επιτυγχάνεται η επιθυμητή κυκλική φόρμα. Ολα αυτά τα κομμάτια υφάσματος ενώνονταν μεταξύ τους με ατραντέδες και η περιφέρειά τους στολίζεται με δαντέλες, κοπανέλι συχνά επικεντημένο ή πανωκεντημένο όπως ακούγεται, πρόκειται για τα σπαλέτα με χρυσόπλεχτα που αναφέρει ο μπάρμπα-Παντζελιός στο τραγούδι του Δασκαλογιάννη. Σε κάποια έχουν διασωθεί και τα τσικούρια τους, δηλ. δύο λεπτά κορδονάκια εκατέρωθεν στο μπροστινό πάνω μέρος του σπαλέτου τα οποία αποσκοπούσαν στο να εφαρμόζεται και να στέκεται καλύτερα το κολέτο πάνω στους ώμους των γυναικών. Οι ποιοτικές και κατασκευαστικές διαφορές που παρατηρούνται απηχούν κατά τη Λίλα ντε Τσάβες τις κοινωνικές διαφορές των φερουσών…