από τα μαθήματα εις Χανιά μ’ αφορμή Καλβίνο εν Αμερική
2. ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΗ
Ο πίνακας ζωγραφικής
σημαίνει θυσίες για τον καλλιτέχνη
και για τον αγοραστή πλεόνασμα:
άραγε που να τον κρεμάσει;
Ζωγράφιζα για χρόνια μόνο δίχτυα-παγίδες
Και παγιδευμένα πουλιά
πάνω σε μπλε σακούλα ζάχαρης ή σε χαρτί
περιτυλίγματος.
Κρασί, καφές μα κι οδοντόκρεμα
άν φόντο ήταν μια θάλασσα στολισμένη με πανιά
τα χρώματα μου.
Σχεδίασα ακόμη και με στάχτες ή με το κατακάθι
του καπουτσίνο…
από το ποίημα L’ ARTE POVERA
(φτωχή τέχνη) του EUGENIO MONTALE (1)
ΝΤΕ ΠΡΟΦΟΥΝΤΙΣ
Δυο χρόνια μετά την εισαγωγή μου στη Σχολή Καλών Τεχνών, ανακάλυψα και την άρτε πόβερα (2) τόσο οικεία, χωρίς να γίνεται αυτοσκοπός ποτέ. Πάντα το πλάσιμο της φόρμας με ενδιέφερε, όπως και το πλάσιμο της γλώσσας μέσα από κείμενα σπουδαίων συγγραφέων, αγαπούσα τον γραπτό λόγο, εν αρχή…έλεγα στα γυμνασιακά μου χρόνια, στον άλλο εαυτό μου , μα αυτός, ήταν εγκλωβισμένος στη δυσλεκτική μου… λειτουργία. Οι καθηγητές μου, αυταπόδεικτα κατηγορηματικοί: «κακός μαθητής, κρίμα, γιατί έχει ταλέντο στη ζωγραφική»…αυτό δεν κρυβόταν, κι εγώ, ήλπιζα…
ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ: H ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Σήμερα, Σάββατο ξημερώματα 4 Νοεμβρίου, είδα παραλλαγή ενός ονείρου που επανέρχεται συχνά στον ύπνο μου ως δίπολο εξετάσεων στα αρχαία, ή τα μαθηματικά. Ήμουν μαθητής Τρίτης λυκείου στο Πρώτο Γυμνάσιο και έγραψα εξετάσεις στα Αρχαία, η συμμαθήτρια μου δίπλα μου , μου έδειχνε την κόλα της, αλλά δεν έβλεπα αρκετά για να αντιγράψω, απογοητευμένος έδωσα λευκή κόλα. Θα έχανα τη χρονιά. Σκεπτόμουν πως θα παρακολουθήσω πάλι μόνο και μόνο γιατί στο μάθημα των αρχαίων, θα κοβόμουν, και μάλιστα, θα ήμουν ο μοναδικός μαθητής που είχα ήδη τελειώσει την Καλών Τεχνών… Ξύπνησα ιδρωμένος, σκέφτηκα πως γίνεται το Α΄ γυμνάσιο ήταν αρένων, κι εγώ τη Γ΄ Λυκείου την τελείωσα στην Παλαιόχωρα, όπου ήταν μεικτό φυσικά… Ένα από τα 5.230 όνειρα μου , που έχω καταγράψει…
Η ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Αντιστρέφω τον τίτλο της διάλεξης που θα έδινε ο Ίταλο Καλβίνο το 1984 στο Χάρβαρντ, ένα από τα 6 Αμερικάνικα μαθήματα (3). Το τέλος (του), τον βρήκε το 1985 και η αρχή ήταν άγνωστη με δεδομένη την αγάπη του Καλβίνο για το συσχετισμό λογοτεχνίας και φιλτραρισμένης αισθητικής, μέσω της Ιστορίας της Τέχνης. Ο Καλβίνο, χρησιμοποιεί την ιστορικότητα, από τον Όμηρο, τον ρόλο των Μουσών , περνά στον Θερβάντες, στον Άγιο Αυγουστίνο, στους Ντίκενς και Μούζιλ, αναφέρει το «’Αλεφ» του Μπόρχες όπου και ανασύρει , «ο καθένας από εμάς, μπορεί να αναζητήσει το σύμπαν και μέσα του, ως αδιαφοροποίητο χάος, ως δυνητική πολλαπλότητα. Ο ύπνος, ανήκει σε μια ανθρωπολογική καθολικότητα.» για να περάσει στον Μαρσέλ Προύστ και την αναφορά για το αριστούργημα του «αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» η πρόταση του Προύστ «Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς» , αλληλένδετη με την αντίστοιχη «ένας άνθρωπος που κοιμάται, κρατά σε κύκλο ολόγυρα του, το νήμα που δένει τις ώρες, την τάξη που ακολουθούν τα χρόνια και οι κόσμοι. ..…μόλις ξυπνήσει και διαβάζει σε ένα δευτερόλεπτο το σημείο της γης που κατέχει ο ίδιος, το χρόνο που κύλισε όσο κοιμόταν όμως , οι σειρές τους μπορούν να μπερδευτούν, να κοπούν…» και ο Καλβίνο, συνεχίζει «…αναζητώντας το χαμένο χρόνο, που επικαλείται τη λήθη για να ξαναβρεί –εκκινώντας από αυτήν , – τα νήματα της ανάμνησης μνήμη και λήθη είναι δυο συμπληρωματικές οντότητες…» Στη συνέχεια, ο συγγραφέας αναδεικνύει την τέχνη της αφήγησης των παραμυθιών, επικαλούμενος το δίπολο συλλογική μνήμη και αστείρευτη λήθη. Κι όλα αυτά, σε σχέση με τον ύπνο . Επίσης, ο Καλβίνο, αναφέρεται στο γνωστό δοκίμιο του Μπένγιαμιν, «ο Αφηγητής». « Ο αφηγητής αντλεί από ένα ανώνυμο κληροδότημα μνήμης που έχει μεταδοθεί προφορικά, στο οποίο το μεμονωμένο γεγονός, μέσα στη μοναδικότητα του, μας λέει κάτι για το «νόημα της ζωής». Τι είναι το νόημα της ζωής; Είναι κάτι που μπορούμε να αδράξουμε μόνο στις ζωές των άλλων, οι οποίες, για να καταστούν αντικείμενο αφήγησης, μας παρουσιάζονται ως ολοκληρωμένες, σημαδεμένες από το θάνατο…»
Η ΠΡΟΦΗΤΙΚΗ ΣΙΔΕΡΕΝΙΑ ΚΑΤΑΚΟΜΒΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΚΗ
Μηκετ΄έπειτ΄ώφελλον εγώ πέμπτοισι μετείναι ανδράσιν, αλλ΄η πρόθσθε θανείν ή έπειτα γενέσθαι, νυν γαρ δη γένος εστί σιδήρεον» (Ησίοδος-έργα και ημέραι στ.174-176 (4)
Με την ευχή του Ησιόδου να στροβιλίζει τη σκέψη μου, περιδιάβηκα την «Χρονική Αντιστρεπτότητα» του Γιάννη Μαρκαντωνάκη στον ισόγειο εκθεσιακό χώρο του ΚΑΜ Χανίων. Από την είσοδο κιόλας η προσωπογραφία του Αντόνιο Ταμπούκι , μετρά το χρόνο αντίστροφα. Πάνω από 6.000 επισκέπτες, έχουν εναποθέσει το ατομικό τους χάρτινο ρολόι στο πελώριο ζωγραφικό καμβά, περιμένοντας το συμπαντικό ρολόι να χτυπήσει ενδοσκοπικά, δένοντας την ατομική τους με τη γήινη μοίρα. «Η οδύνη του Ανταίου» γλυπτό, αποτυπώνει το θεμελιώδες ερώτημα, θα μπορέσει το ανθρώπινο γένος να κρατήσει τις ρίζες του στη γη, στην επερχόμενη κλιμακωτή μεταβολή; στη συνέχεια, τα καταναλωτικά απομεινάρια ενός ερημικού οξειδωμένου τοπίου. Η άρτε πόβερα, σε μεγαλειώδες ανάπτυγμα, η αρχαία σκουριά του βιομηχανικού πολιτισμού, το οξείδιο του σιδήρου κυριαρχεί και μεταφέρει τον όλεθρο στις πλαστικές μικρόμαζες ως υποπροϊόν πετρελαίου-θανάτου στον ανταγωνισμό της πολεμικής μηχανής, ο υπόγειος πλούτος αδειάζει , η γη μουγκανίζει, τυφώνες, μουσώνες, τσουνάμι, υπερθέρμανση κι ο Μαρκαντωνάκης, αντι-στέκεται ταπεινά, όχι άμεσα ως ακτιβιστής, αλλά ως αφηγητής της ετερεογνωσίας του συνειδητοποιημένου καλλιτέχνη, προτείνει ως σύγχρονος Ροβινσώνας Κρούσος τις μποτίλιες μηνύματα για την αφύπνιση του πνευματικού κύματος. Η «προφητική κατακόμβη» του Γιάννη Μαρκαντωνάκη, σύγχρονο υπέρ-έργο με εικόνες, που συνέλαβε από το «προσεχές μέλλον ο εικαστικός δημιουργός, και μας τις παρουσιάζει τώρα. Είναι μια εμπνευσμένη σύνθεση, μια συνέχεια της Διονυσιακής-Υδροχοικής Αμφίπολης.
Προτείνει μέσα από τη «θεωρία του βαδίσματος» ο Μπαλζάκ ως παιχνίδι εναλλαγής, στη σισύφεια αγωνία που προσφέρει ο σύγχρονος καταπιεσμένος άνθρωπος, δείχνοντας την κάθοδο στον ΄Αδη με τα ανθρώπινα ίχνη πίσω του, χαμένες εικόνες μιας άλλης ζωής, με παγωμένα χνάρια ανάμεσα σε νεκρούς οργανισμούς ενός ερειπωμένου πολιτισμού. Ο Γ.Μ., συνομιλεί με εμβληματικές προσωπικότητες του 20ου αιώνα (αφού ο καλλιτέχνης εκεί συνειδητά έχει μείνει ως μοντερνιστής) που αναφέρει στα βιβλία του ο ευρηματικός, δοκιμιακός –και μέσα στα μυθιστορήματα του- συγγραφέας, Αντόνιο Ταμπούκι: Βάλτερ Μπέντζαμιν, Φερνάντο Πεσσόα, Κωνσταντίνος Καβάφης, Νίκος Καζαντζάκης, Ίταλο Καλβίνο και τέλος ο μεταφραστής του, Ανταίος Χρυσοστομίδης. Τα έργα-γλυπτά κυρίως που αναφέρονται σε αυτούς , διαρθρώνουν ένα εικαστικό περιβάλλον, πυκνή χαοτική ενότητα ως συναρμογή ετερόκλητων ινσταλέισον που λες και πιέζουν την αναγλυφική διάσταση των γιγάντιων ντουβαριών του πάλαι ποτέ μεγάλου Αρσεναλιού, που δέχεται για πρώτη φόρα στη σχεδόν εικοσάχρονη λειτουργία του μια τόσο πυκνή έκθεση έργων χώρου (γλυπτικής, ινσταλέισον, ) ο χώρος ασφυκτιά στην γαιογκριζαρισμένη χρωματική γκάμα και το επιλεγμένο φως απλά απογειώνει την ενότητα. Τα φωτεινά “κλιμακωτά βιοσημεία” του Γιάννη , φωτεινές σταθερές στη διάρθρωση της αφήγησης, η μάνα, η σύντροφος, οι φίλοι, έμπρακτες οντότητες.
Υπαρξιακή αναγκαιότητα, θεματική ενότητα και μορφολογική ιδιότυπη πρόταση, γίνονται ένα, μαεστρικά από τον καλλιτέχνη, ακόμα και οι διάδρομοι προσέλευσης του κόσμου, φανερά αξιοποιημένοι. Η μυθολογική, βιταλιστική, , διονυσιακή επωδός του Μαρκαντωνάκη ως Δαιδαλώδεις υπόγειες δομές, αφήνει στο θεατή ως άλλο Θησέα, την αναζήτηση του χαμένου νήματος της Αριάδνης, τον ζητά να κάνει αυτογνωστικές στάσεις στο φως που προσδίδουν οι σπείρες που ενώνουν τη γη με την συμπαντική νομοτέλεια. Η έκθεση συνδέει την υπαρξιακή αγωνία της μεταπλασμένης ιερής λάσπης σε βιωμένη μεταγνώση της πέραν της βιβλιοθήκης, αλλά Μπόρχες. Η έξοδος από την έκθεση χτύπησε το εσωτερικό διαχρονικό μου ρολόι. Το πολιτισμικό-πολεοδομικό αμάλγαμα της παλιάς πόλης σε συνδυασμό με την θαλάσσια αύρα , μου υπενθύμισαν ότι θα συγκαταλέγομαι στους τυχερούς του Ησίοδου, τι κι αν το ρολόι μετρούσε το χρόνο, αυτές τις στιγμές δεν με αφορούσε. Ο χρόνος, εμμονή μνήμης του Ταμπούκι, ειχε γίνει άχρονο σταθεροποιημένο αφύπνημα και ταυτόχρονη ευχή, να πεθάνω πριν δω το ζοφερό σιδερένιο μέλλον του ανθρώπινου γένους, η έντεχνη σκουριασμένη «πολιτεία» του Γ. Μαρκαντωνάκη με ειχε βοηθήσει να απογειώσω τον στοχασμό μου.
Φαίδων Ευπειθέας, ποιητής (5 )
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Eugenio Montale, «Hμερολόγιο του ‘71», εκδόσεις Άγρα.
Στην καλλιτεχνική μου καριέρα έχω αρκετές φορές σχεδιάσει με στάχτες κατακάθια και…
2. Αρτε Πόβερα, φτωχή τέχνη, όρος που επινοήθηκε από τον Ιταλό τεχνοκριτικό Τζερμάνο Τσελαντ. Αναφέρεται σε ένα είδος Τέχνης που «παράγεται» από ασήμαντα και καθημερινής χρήσης υλικά. Μεταξυ των καλλιτεχνών που την απογείωσαν,ο Γιάννης Κουνέλης.
3.’ Ιταλο Καλβίνο, τα «έξι Αμερικάνικα μαθήματα», περισσοτερα στα τέσσερα επόμενα άρθρα.
4. Ησίοδος-έργα και ημέραι στ.174-176, μετφ. «Μακάρι εγώ μαζί να μην ήμουνα, με τους πέμπτους ανθρώπους (πέμπτο και τελευταίο γένος των ανθρώπων) αλλά ή πριν να είχα πεθάνει ή μετά να γεννιόμουν, γιατί τώρα το γένος είναι σιδερένιο.»
5.Ο κατά κόσμο δικηγόρος, συγγραφέας, Κωνσταντίνος Γκέκας.
