Είναι πολλά χρόνια που κάποια κυρία, “ειδικός” φαίνεται που απόκτησε την ειδικότητα από καρέκλα γραφείου, αναφέρθηκε στα Μιτάτα λέγοντας ότι στα Λευκά Ορη υπάρχουν ελάχιστα Μιτάτα σε σύγκριση με τον Ψηλορείτη επειδή δεν είχε ιδέα από Λευκά Ορη.
Τότε αποφάσισα να καταγράψω όσα ήταν δυνατόν σε κείμενα και φωτογραφίες και αυτό έγινε στο 660 σελιδών και 750 φωτογραφιών βιβλίο μου. Με παραχώρηση άδειας στην Cosmote tv, που το ζήτησε πρόπερσυ, ήλθε συνεργείο στην Κρήτη και γύρισε με αυτόν τον τίτλο “Κούμοι – Μιτάτα” ένα ντοκυμαντέρ εβδομήντα λεπτών και δύο από μισής ώρας με τη συνεργασία της Χανιώτισσας σκηνοθέτιδος Βίκυς Αρβελάκη.
Μέσα από άλλο ντοκυμαντέρ σε Ηρακλειώτικο σταθμό κάποιος “ειδήμων” αρχιτέκτονας “επέταξε” για δευτερόλεπτα, την άποψη ότι στα Λευκά Ορη δεν υπάρχουν κυκλικά – θολωτά μιτάτα ενώ η δύναμη της Μαδάρας μας είναι σε αυτά.
Τα Μιτάτα που λειτούργησαν από πολύ παλαιότερα και “δεν υπάρχουν μέχρι τα νεώτερα, και τα πρόσφτα, πλησιάζουν φίλοι μου τα τετρακόσια. Όσοι δεν έχουν ασχοληθεί με το θέμα συστηματικά” και επί τόπου λογικό είναι να έχουν μπερδευθεί στις λέξεις Κούμος ή Μιτάτο.
Στη δυτική Κρήτη κούμος αποκαλείται κυρίως το οικοδομήμένο με ξηρολιθοδομή (ξερολιθιά) και κατά το εκφορικό σύστημα κυκλικό θολωτό κτίσμα. Τα κτίσματα αυτά των Λευκών Ορέων, όπως και του Ψηλορείτη, αποτελούν μνημεία κατασκευαστικής τέχνης και θα πρέπει να διασωθούν, όσα είναι δυνατόν.
Προϋπόθεση για την κατασκευή τέτοιων κούμων είναι στον χώρο για τον οποίο προγραμματίζονται να αφθονούν οι σχιστολιθικές πλάκες (πλακώδεις ασβεστόλιθοι- πλακόπετρες). Τα πετρώματα αυτά αφθονούν σε ορισμένα σημεία των Λευκών Ορέων και έχουν γκρίζο χρωματισμό.
Το είδος αυτών των κτισμάτων της Μαδάρας αποτελεί τους πραγματικούς κούμους. Ο κυκλικός κούμος αναφέρεται και ως «γυριστό», όπως στην περίπτωση του μιτατοκαθίσματος των Δεληγιαννάκηδων στο Ασφέντου Σφακίων. Οπωσδήποτε όμως κούμοι είναι και τα κτίσματα που ανεγείρονται στις ίδιες περιοχές όχι με το εκφορικό κυκλικό σύστημα και με θόλο αλλά με ξηρολιθοδομή και ορθογώνιο (παραλληλόγραμμο) σχήμα σε διάφορες διαστάσεις, με επικάλυψη της οροφής με λεπι- δόχωμα. Αυτά κατασκευάζονταν εκεί που δεν υπήρχαν σχιστολιθικές πλάκες αλλά μόνο απλές πέτρες.
Οι ορθογώνιοι κούμοι ονομάζονται και γωνιασμένοι ή παραλληλόγραμμοι. Στην ανατολική Κρήτη, και σε ορισμένα άλλα σημεία του νησιού, κούμους ονομάζουν τα κοτέτσια και συνήθως κάθε κλειστό και σκοτεινό χώρο.
Μιτατα στην περιοχή Ψηλορείτη ονομάζουν τους κούμους και γι’ αυτο και το εκκλησάκι του Τίμιου Στπυρου στην κορυφή του το αναφέρουν σαν Μιτατο.
Εκτός όμως από την άποψη πολλών για την λατινική προέλευση της λέξης κούμος, που ίσως πράγματι να αφορά τους ποιμενικούς κούμους της Δυτικής Κρήτης, υπάρχει και η άποψη ότι προέρχεται από την τουρκική λέξη κούμος (kumes) κατά το ελληνοτουρκικό λεξικό Δημητριάδη (Θεσσαλονίκη, 1967), που εννοεί τον ορνιθώνα (κοτέτσι) και από αυτήν ονόμασαν στην Ανατολική Κρήτη τα κοτέτσια, χωρίς η μία προέλευση να έχει σχέση με την άλλη.
Πριν από κάποιες ημέρες σε εκδήλωση στο Πνευματικό Κέντρο μας μεταξύ των άλλων έγινε αναφορά και στους κούμους που κατά τον αξιόλογο καθηγητή ομιλητή υπάρχουν και στον κάμπο του οροπεδίου Ομαλού. Στον Ομαλό υπάρχουν μόνο τα αγροτικά σπιτάκια, τα ζευγόσπιτα κατά τους ειδικούς, ή απλώς σπιτάκια παλαιά και ακόμη τώρα για τους ντόπιους. Κούμοι από ξερολίθια υπάρχουν στις ψηλότερες γύρω πλαγιές του οροπεδίου.
Ακόμη ας μου επιτραπεί να αναφερθώ στον Πύργο Χατζημιχάλη που, παρ’ ότι σύγχρονο διόροφο κτίσμα έστω και των αρχών του προηγούμενου αιώνα, σε καμιά περίπτωση δεν αποτελεί κούμο και ούτε έχει οροφή θολωτή αυτός και η δίπλα εκκλησούλα.
Η Υπηρεσία Νεώτερων Μνημείων Κρήτης, Ηράκλειο, δεν γνωρίζω αν έχει ασχοληθεί καθόλου με τα σχετικά κτίσματα του Ψηλορείτη αλλά απ’ ότι έχω υπ’ όψιν μου με τα από εδώ μεριά ουδέποτε.
Τον σχετικό τόμο Κούμοι – Μιτάτα έχει λάβει από το 2016 και με επιστολή ευχαρίστησε τον αποστολέα για τον “εμπλουτισμό” της βιβλιοθήκης της. Ετσι συμβαίνει συχνά σε δημόσιες υπηρεσίες. Δεν γνωρίζω αν από περιέργεια ασχολήθηκαν έστω για λίγο με το περιεχόμενο ή τοποθετήθηκε στην βιβλιοθήκη εξ’ αρχής.
Οπως αναφέρεται στο βιβλίο αλλά και όπως έχω αναφέρει πολλές φορές στα Χ.Ν. οι πλέον αριστουργηματικοί κουμοί και συγκροτήματα μιτατοκαθισμάτων είναι: Εξ ανατολών.
Των Δεληγιαννάκηδων στ’ Ασφέντου Σφακίων, στην Παλκόκουρτα Αποκορώνου των Σαρτζέτηδων και του παπά. Στις Χώσες Απ. το Πύγι. Στις Γούρνες (Ραμνή), το Τσεπελάκι και άλλα. Στα Κεραμιά ο ωραιότερος ποιμενικός οικισμός της Κρήτης με δύο μιτατοκαθίσματα και τον τεράστιο διόροφο κούμο Κατσουλέδω.
Του Παπα στην ίδια περιοχή. Και πίσω πάλι στον Αποκορώνα, 8 χιλ. από Βαφέ, ο ωραιότερος όλων, και καλοδιατηρημένος, του Πατσούρο στα 880μ. υψόμετρο, τοποθεσία Σελιά. Λιβάδα Λευκών Ορέων στα 2000 μ. υψόμετρο ο Πύργος και άλλα.
Οι κλαυτεροι έχουν αποτυπωθεί σε κάψοη και τομή με μια θαυμαστή και κοπιώδη εργασία προσφορά της θαυμαστής Αιμιλίας Κλάδου.
