Η Κρήτη την εποχή της κατοχής, οι καπεταναίοι, οι προσδοκίες των Ναζί, τα θέλω και οι πράξεις των Βρετανών, οι θέσεις και η στάση του ΕΑΜ και των άλλων οργανώσεων αλλά και παράλληλα η δύσκολη καθημερινότητα για τους ντόπιους.
Όλα τα παραπάνω αναλύονται και περιγράφονται στο βιβλίο του διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Γιάννη Σκαλιδάκη “Η Κρήτη στα χρόνια της κατοχής 1941-1945”. Ο συγγραφέας απάντησε στα ερωτήματα των “Χ.ν.” για το βιβλίο του.
Γιατί θα πρέπει να μας ενδιαφέρουν εν έτει 2023 τα γεγονότα της κατοχής; Πώς μεταφράζονται στο σήμερα;
Δυστυχώς δεν έχουμε φύγει από την εποχή των πολέμων και της επιβολής δια της βίας. Αυξάνονται οι παραλληλισμοί της εποχής μας με εκείνη του μεσοπολέμου, και γνωρίζουμε πως κατέληξε η τελευταία.
Πέραν όμως της ατέρμονης συζήτησης αν διδασκόμαστε ή όχι από την ιστορία, τα γεγονότα είναι νωπά ακόμα και πτυχές τους όπως η απαίτηση αποζημιώσεων βρίσκονται στην επικαιρότητα. Προσωπικά πιστεύω ότι υπάρχει μια στρεβλή εικόνα για την περίοδο της Κατοχής της Κρήτης, με τον υπερτονισμό ηρωικών κατορθωμάτων και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του αντάρτικου με τους καπεταναίους και αντίστοιχα μια υποβάθμιση σημαντικότατων πτυχών όπως η συμπεριφορά του πολιτικού συστήματος απέναντι στον κατακτητή.
Συμπεριφορά κατά κύριο λόγο προσαρμογής στα νέα δεδομένα, χωρίς να ξεχνάμε στη μελέτη αυτή και το υπαρκτό φαινόμενο της συνεργασίας με τον κατακτητή, συνεργασίας πολιτικής, οικονομικής και ένοπλης. Στο βιβλίο αυτό προσπαθώ να παρουσιάσω αυτήν την ευρύτερη εικόνα, χωρίς αποσιωπήσεις, υπερβολές και εσκεμμένες στρεβλώσεις. Εν τέλει, πρόκειται για μια νέα, ολοκληρωμένη εικόνα της κατοχικής περιόδου στην Κρήτη με κριτικό πνεύμα απέναντι σε εγχώριες και βρετανικές κυρίως «αφηγήσεις», όπως λέμε πλέον. Και ήδη η ανταπόκριση του κοινού στην έκδοση του βιβλίου και στις παρουσιάσεις του, δείχνει ότι υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για όλες αυτές τις παλιές ιστορίες.
Στην έρευνα που κάνατε βρήκε στοιχεία, επαρκή και συγκεκριμένα που να συνηγορούν σε αυτά που ισχυρίζεται ο κ. Ρίχτερ ότι οι Κρητικοί προχώρησαν σε βασανισμούς – κακοποιήσεις Γερμανών αλεξιπτωτιστών δικαιολογώντας τις ωμότητες σε βάρος του άμαχου πληθυσμού;
Αυτό που φωτίζεται από την ιστορική έρευνα είναι ότι οι εκτελέσεις αμάχων ξεκίνησαν με την αρχή της Μάχης της Κρήτης, όπως στα Περιβόλια Ρεθύμνου, και όχι μόνο μετά το τέλος αυτής. Επίσης, ότι οι εκτελέσεις αμάχων συνεχίστηκαν συστηματικά όλο το καλοκαίρι του 1941 και ως τον Σεπτέμβριο. Οι εκτελέσεις λοιπόν ήταν μέρος της ναζιστικής πολιτικής και σε καμία περίπτωση εν θερμώ αντίδραση μονάδων, λόγω κακοποιήσεων. Οι περίφημες κακοποιήσεις ήταν μεμονωμένες και ελάχιστες και χρησιμοποιήθηκαν ως άλλοθι για την τρομοκράτηση του πληθυσμού. Το γεγονός ότι ο Ρίχτερ επανέφερε αυτήν την υπόθεση δεν δείχνει παρά την ταύτισή του με τη γερμανική προπαγάνδα.
Η “ΨΩΜΟΓΡΑΜΜΗ”
Παραθέτετε στο βιβλίο μια αναφορά στον τοπικό Τύπο του κατοχικού και δοσίλογου Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασαδάκη (πρώην βουλευτή του Βενιζέλου και μετά φιλομεταξικού) που έλεγε: «Στην Κρήτη δεν πρόκειται να πεθάνει κανείς λόγω έλλειψης ψωμιού, γιατί έχουμε τόσα πολλά πράγματα να φάμε. Στο Ρέθυμνο και στα Χανιά έχουν 4 μήνες να δουν οι περισσότεροι ψωμί κανείς δεν πέθανε, ούτε έπαθε τίποτα. Συνήθισαν, Έτσι και θα συνηθίσουμε και εμείς αν υπάρξει ανάγκη». Είχαν αναπτύξει οι Χανιώτες και οι Ρεθυμνιώτες κάποια ιδιαίτερη ικανότητα στο να ζουν χωρίς ψωμί;
Οι Βρετανοί σε εκθέσεις τους αναφέρουν την ύπαρξη μιας «ψωμογραμμής» στα σύνορα περίπου των νομών Χανίων-Ρεθύμνου. Ανατολικά της γραμμής αυτής υπήρχε επάρκεια τροφίμων λόγω της πεδιάδας της Μεσαράς, ενώ δυτικά το ψωμί από ένα σημείο και μετά ζυμωνόταν μόνο από κάστανα και ζωοτροφές. Τα χόρτα και το λάδι ήταν βάση της διατροφής στη δυτική Κρήτη. Είναι εντυπωσιακό όμως ότι μέλημα του δοσιλογικού πολιτικού προσωπικού ήταν όχι η φροντίδα για την επιβίωση του πληθυσμού αλλά η δικαιολόγηση της έλλειψης τροφίμων λίγο πριν τον μεγάλο λιμό της Αθήνας και όχι μόνο. Το γενικότερο συμπέρασμα είναι δεν υπάρχει όριο ως το τι μπορεί να δικαιολογηθεί «για το καλό μας», συμπέρασμα που καλό είναι να το κρατήσουμε και για το σήμερα.
Οι Γερμανοί όντως είχαν σχέδια για την Κρήτη για μετά τον πόλεμο; Τη λειτουργία δηλαδή ναυτικής βάσης στο νησί; Ισχύει ότι ο Χίτλερ την έβλεπε όντως ως τουριστικό προορισμό στο πλαίσιο του προγράμματος kdf “Δύναμη μέσω της Χαράς”;
Υπήρχαν σκέψεις σε ορισμένα γερμανικά κέντρα (συγκεκριμένα, την ηγεσία του ναυτικού) για τη μεταπολεμική διατήρηση της Κρήτης υπό γερμανική κυριαρχία. Το ενδεχόμενο αυτό είχε την υποστήριξη του γερμανικού Πολεμικού Nαυτικού, που έβλεπε την Kρήτη ως ναυτική βάση στη Μεσόγειο. Αυτό το σενάριο συνδεόταν προφανώς με μια αυτονόμηση του νησιού από την υπόλοιπη Ελλάδα.
Η επικρατούσα όμως αντίληψη την εποχή εκείνη στη Γερμανία, όπως εκφραζόταν από τον ίδιο τον Χίτλερ, δεν ήταν υπέρ μιας μόνιμης γερμανικής παρουσίας στη Μεσόγειο. Ο Χίτλερ έβλεπε την Κρήτη μάλλον ως τουριστικό προορισμό για Άριους στο πλαίσιο του προγράμματος KdF, δηλαδή «Δύναμη μέσω της Χαράς».
ΤΙ ΗΘΕΛΑΝ ΟΙ ΒΡΕΤΑΝΟΙ
Από τα στοιχεία από τους Πρωτογενείς φακέλους της SOE (Επιχειρήσεις Ειδικών Αποστολών), κρατικά βρετανικά αρχεία, εκθέσεις Λη Φέρμορ, Ντανμπαμπιν, Φίλντινγκ κα.) που διαβάζουμε στο βιβλίο σας αντιλαμβανόμαστε ότι οι Βρετανοί πράκτορες στα βουνά της Κρήτης αναλώνονταν αρχικά περισσότερο στο πώς θα φέρουν στα “νερά” της αγγλικής πολιτικής τους καπετάνιους (Μπαντουβά, Πετρακογιώργη) και πώς θα αποδυναμώσουν το ΕΑΜ και λιγότερο πώς θα καταβάλλουν τους Γερμανούς. Καταλαβαίνω λάθος;
Οι Βρετανοί είχαν ως στρατιωτικό στόχο την απόβαση στην Κρήτη και μέσω αυτής στα Βαλκάνια, πράγμα που δεν επετεύχθη. Ο στόχος αυτός είχε πολιτικά αίτια, τον έλεγχο των Βαλκανίων και της Κεντρικής Ευρώπης από τη Βρετανία και τη συνέχεια της απομόνωσης της Σοβιετικής Ένωσης από την Ευρώπη.
Ο λιγότερο μεγαλεπήβολος στόχος -που επετεύχθη- ήταν ο έλεγχος της Ελλάδας μέσω της επαναφοράς της μοναρχίας και του προπολεμικού πολιτικού συστήματος. Για τους Βρετανούς και προσωπικά για τον Τσόρτσιλ οι πολιτικοί στόχοι της Βρετανικής Αυτοκρατορίας ήταν σημαντικότεροι από τους στρατιωτικούς στόχους, σε σημείο αγανάκτησης τόσο των Σοβιετικών όσο και των Αμερικανών. Στην Κρήτη αυτή η υπεροχή της «υψηλής» πολιτικής στρατηγικής έναντι των στρατιωτικών αναγκών ήταν σαφής και εν πολλοίς επιτυχημένη για τους Βρετανούς.
Το ΕΑΜ στην Κρήτη ακολουθεί τις βασικές κατευθύνσεις του ΕΑΜ της ηπειρωτικής Ελλάδας αλλά δεν φαίνεται να έχει τόσο ισχυρό κομμουνιστικο πυρήνα και η τοπική του ηγεσία είναι κυρίως μέλη του βενιζελικού κόμματος. Παρόλα αυτά, από πολύ νωρίς από το 1943 είναι ξεκάθαρη η πρόθεση των Βρετανών να το διαλύσουν με κάθε τρόπο.
Αυτό οφείλεται στο ότι ήταν εναντίον της φιλομοναρχικής κυβέρνησης του Καΐρου που ήθελαν να συνεχίσουν οι Βρετανοί;
Να σας απαντήσω με ένα βρετανικό έγγραφο που βρίσκεται στον φάκελο της ΕΟΚ στα αρχεία της SOE (σελίδα 354 του βιβλίου), το οποίο είναι σαφές: «Στην Κρήτη, αντίθετα από την ηπειρωτική Ελλάδα, η SOE επέλεξε τις επαφές της όχι τόσο με κριτήριο τη δράση αυτών ενάντια στον Άξονα όσο από την αποδοχή τους από την Αυτού Μεγαλειότητα τον ΒΑΣΙΛΕΑ των ΕΛΛΗΝΩΝ και από τον κ. ΤΣΟΥΔΕΡΟ. Απορρίπτοντας τη συνεργασία με το ΕΑΜ και άλλες Δημοκρατικές οργανώσεις, η SOE αποπειράθηκε να εγκαθιδρύσει μια Κεντρική Επιτροπή της Οργάνωσης, της ΕΟΚ, από Κρητικούς, κυρίως αξιωματικούς, personae gratae στην εξόριστη Κυβέρνηση.» Τα σχόλια μπορεί να είναι περιττά, στο βιβλίο όμως θα βρείτε αναλυτικά πως ξετυλίχτηκε αυτή η ειδική στρατηγική για την Κρήτη.
Παρουσιάζεις έγγραφο των βρετανικών αρχείων στο οποίο ο Φιλντιγκ εμφανίζεται να λέει πως ο ελληνικός λαός θα πρέπει να δεχτεί ως ηγέτη ακόμα και έναν γάιδαρο αν αυτό επιθυμεί η βρετανική κυβέρνηση…είχαν φτάσει σε τέτοιο σημείο κυνισμού οι Βρετανοί;
Αυτό είναι ένα σχετικά γνωστό επεισόδιο, από μια συνομιλία του Φίλντινγκ με τον συνταγματάρχη του ΕΛΑΣ Γρηγόρη Κοντεκάκη, το οποίο δημιούργησε δικαιολογημένα αναστάτωση στο Σέλινο.
Αυτή δυστυχώς ήταν η νοοτροπία των Βρετανών, αυτοκρατορική και αποικιοκρατική. Αυτή η ανοίκεια έκφραση της ήταν αποτέλεσμα μάλλον της απειρίας και της έπαρσης του Φίλντινγκ αλλά δεν παύει να αντικατοπτρίζει αυτή τη νοοτροπία. Οι Γερμανοί κατακτητές έγραφαν απροκάλυπτα στις διαταγές τους ότι είναι εκτός πραγματικότητας να λαμβάνονται υπόψη οι Έλληνες.
Δυστυχώς και οι Βρετανοί, παρ’ ότι σύμμαχοι, στην πράξη δεν λάμβαναν υπόψη τους Έλληνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η βρετανική πολιτική για την Κρήτη, οι αποστολές προσωπικού, οι επιχειρήσεις σαμποτάζ, οι επαφές στο νησί, γίνονταν ερήμην της ελληνικής κυβέρνησης. Η όποια επαφή της ελληνικής κυβέρνησης με τα τεκταινόμενα στην Κρήτη γινόταν μέσω των Βρετανών.
