Πώς να πλησιάσουν οι νέοι το παρελθόν, ακόμα και το εγγύτερο; Πώς να καταλάβουν οι μαθήτριές μας, ακόμα και σε καιρό δεινής οικονομικής κρίσης, την ανέχεια των νεαρών κοριτσιών του ’40, των προγιαγιάδων τους: «Τη Λαμπρή δεν πηγαίναμαν όλες μαζί στην εκκλησία. Μια – μια, δυο – δυο, γιατί δεν είχαμαν πολλά φουστάνια και φορούσαμαν τα ίδια. Αλληνής της ερχόταν μικρό κι αλληνής μεγάλο»; Πώς να νιώσουν οι μαθητές, που συχνά εκφράζουν δυσθυμία για το σχολείο και τα μαθήματα, τη νεαρή μάνα 10 παιδιών: «Το σχολείο ήταν απέναντι από το ποτάμι. Όλο τον χειμώνα τα πέρναγα ένα – ένα απέναντι. Στην πλάτη, με το νερό ως το γόνατο, κι άλλες φορές ως τη μέση, γιατί γιοφύρι δεν υπήρχε. Έτσι έμαθαν τα παιδιά μου γράμματα»; Παρόμοια ερωτήματα τίθενται αμείλικτα μέσα στην τάξη, αλλά και κατά την προετοιμασία κυρίως των φιλολογικών μαθημάτων. Αναζωπυρώθηκαν, μέσα μου, τον Απρίλιο που μας πέρασε, το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων, στην πρεμιέρα της παράστασης “Γυναίκες που ’γίναν ένα με τη γη” από την Εταιρεία Τέχνης «ΒΙΟΛΕΤΤΑ» με την Μαρινέλλα Βλαχάκη (ας σημειωθεί ότι οι παραστάσεις στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων όπως και στο Μάλεμε είχαν ελεύθερη είσοδο). Τα κείμενα της παράστασης (απ’ όπου και τα αποσπάσματα που παράθεσα) αντλήθηκαν από τις προφορικές αφηγήσεις που περιέχονται στο βιβλίο. Αυτές που γίναν ένα με τη γη της Γεωργίας Σκοπούλη (Δωδώνη 2007), αφηγήσεις γυναικών της Ηπείρου που αφορούν κυρίως στη δεκαετία του ’40. Η τάση για δραματοποίηση αφηγηματικών, λογοτεχνικών και μη, κειμένων είναι ιδιαίτερα ισχυρή τα τελευταία χρόνια στην ελληνική θεατρική σκηνή, η ίδια η Μ. Βλαχάκη δε, που έκανε τη θεατρική προσαρμογή των παραπάνω αφηγήσεων και τις ερμήνευσε, έχει μακρά θητεία σε τέτοιου είδους μετατροπές. Ξεχωρίζω από τις παλαιότερες παραστάσεις της αυτές που ήταν βασισμένες σε κείμενα του Αλ. Παπαδιαμάντη, παραστάσεις που αναδείκνυαν έξοχα τον παπαδιαμαντικό λόγο.
Για την παράσταση “Γυναίκες που ’γίναν ένα με τη γη” η οποία, έκτοτε, έχει παρουσιαστεί αρκετές φορές σε διάφορα μέρη της Κρήτης (Μάλεμε, Ηράκλειο, Πανέθημο, Φουρνέ, Κυπάρισσο, Συρίλι, Κεφαλά) και συνεχίζει να παρουσιάζεται, έχουν γραφτεί αναλυτικές κριτικές: από την Αγγελική Καραθανάση και τον Αντώνη Περαντωνάκη (“Χανιώτικα νέα”, 27 και 31 Μαΐου). Ο τελευταίος τελειώνει ως εξής: «Μένω διάπυρος ευχέτης η παράσταση αυτή να μακροημερεύσει! Και πρέπει -για να τη δουν όλοι- προ πάντων οι νέοι και οι μαθητές μας». Η επαφή των μαθητών μας με τα πολιτιστικά γεγονότα της πόλης αποτελεί, βέβαια, μια αναγκαιότητα, που επαφίεται όμως συχνά στη βούληση των εκπαιδευτικών και την επιμονή τους να υπερπηδήσουν πλείστα γραφειοκρατικά εμπόδια για να μπορέσουν να πραγματοποιήσουν το αυτονόητο: να εμπλουτίσουν τη καθημερινή σχολική πράξη με αξιόλογα προϊόντα πολιτισμού. Η εν λόγω παράσταση ανήκει σε αυτά: με τον υποδειγματικό σεβασμό στο αρχικό κείμενο, με τη λιτότητα στα θεατρικά μέσα (ανάλογη με τη λιτότητα του λόγου), με την επιτυχή μείξη της κινηματογραφικής με τη θεατρικη γλώσσα αλλά και με την τέχνη της φωτογραφίας, με την αποφυγή οποιαδήποτε μελοδραματισμού. Οι φωνές των μαυροντυμένων γυναικών, από τη μια αποτελούν ένα κείμενο ενιαίο, σαν να εκφέρονται από χορό αρχαίας τραγωδίας, από την άλλη διαφοροποιούνται: είναι οι συγκεκριμένες γυναίκες (η Ελέγκω, η Ζαχάρω, η Χρυσάνθη…) που μιλούν και εξομολογούμενες διασώζουν την ιστορία τους. Κι οι φωνές αυτές ανασύρουν ερωτήματα και θέτουν ζητήματα ευρύτερα όπως τη σχέση ιδιωτικού (γέννηση, θάνατος, γάμος, ενδοοικογενειακή βία) και δημόσιου (πόλεμος, εμφύλιος, θεσμοί όπως το σχολείο) ή τα όρια λογοτεχνικού και μη λογοτεχνικού: πώς ένα ντοκουμέντο μπορεί να έχει τη δύναμη λογοτεχνικού κειμένου, κάνοντας ενίοτε τα όρια ανάμεσα στη βιογραφία και τη λογοτεχνία δυσδιάκριτα. Η αφήγηση της γέννησης του Μακρυγιάννη έτσι όπως περιγράφεται από τον ίδιο στα Απομνημονεύματά του (κείμενο στο οποίο, ως γνωστόν, έχουν αποδοθεί λογοτεχνικές αρετές) ανασύρθηκε από τη μνήμη μου ακούγοντας τις γυναίκες στις σύντομες αυτοβιογραφίες τους να μιλούν για τους τοκετούς τους. Ο μετασχηματισμός της μαρτυρίας σε λογοτεχνικό κείμενο είναι γνωστός στους μαθητές από την “Ιστορία ενός αιχμαλώτου” του Στρατή Δούκα (ανθολογούμενο κείμενο στη Λογοτεχνία της Γ’ Λυκείου). Και βέβαια, οι προφορικές αφηγήσεις των γυναικών συνιστούν υλικό της προφορικής ιστορίας, η οποία ολοένα και περισσότερο κατανοείται στις μέρες μας ως δυναμική ιστορική πηγή: οι ιστορίες των ανθρώπων μέσα από την υποκειμενικότητά τους ζωντανεύουν, διευρύνουν και κάποτε αμφισβητούν την επίσημη Ιστορία.
Πολλαπλά θα ήταν λοιπόν τα μαθησιακά οφέλη ενός τέτοιου θεάματος για τη σχολική κοινότητα, αν βέβαια οι καθηγητές φροντίσουν να συνδέσουν την παράσταση με την καθημερινή εκπαιδευτική πραγματικότητα, ως αφόρμηση ή ως εμβάθυνση για κάποιο συγκεκριμένο μάθημα. Και δεν είναι λίγα τα μαθήματα ή οι σχολικές δραστηριότητες με τις οποίες θα μπορούσε να συνδεθεί οργανικά η παράσταση: πχ. με την πρώτη θεματική ενότητα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στην Α’ Λυκείου “Τα φύλα στη λογοτεχνία”, καθώς και με την ενότητα “Προφορικός και γραπτός λόγος” στην Έκθεση – Έκφραση της ίδιας τάξης. Επίσης, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως υλικό για τη διδασκαλία των βιογραφικών ειδών στην Έκθεση-Έκφραση της Β’ Λυκείου, με τη Νεότερη Ιστορία της Γ’ Λυκείου (Β’ Παγκόσμιος πόλεμος και εμφύλιος) ή ακόμα και με την Τοπική Ιστορία στη Γ’ Γυμνασίου. Και βέβαια θα μπορούσε να ενταχθεί ως δραστηριότητα σε ποικίλες ερευνητικές εργασίες (project) που σχετίζονται με την Ιστορία, την Κοινωνιολογία, τον Κινηματογράφο, το θέατρο ή και τον συνδυασμό τους. Τέλος, τα γεγονότα της ζωής έτσι όπως μέσα από την τέχνη του θεάτρου αποτυπώνονται στις διαδοχικές φωνές των γυναικών κυρίως θα δείξουν (και θα διδάξουν;) την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στη μιζέρια και την αξιοπρέπεια. Οι όρθιες, καταβασανισμένες, αμόρφωτες γυναίκες φροντίζουν αγόγγυστα τους πάντες γύρω τους και μαζί τις πληγές μιας ρημαγμένης χώρας. ΜΑΡΙΝΑ ΑΡΕΤΑΚΗ * εκπαιδευτικός, δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας
