«Μ’ επιµονή κι υποµονή και θέληση άλλη τόση / άνθρωπος ίντα θα σκεφτεί να µην το κατορθώσει». Η µαντινάδα, που υπογραµµίζει τη δύναµη της ανθρώπινης θέλησης, είναι του Γιώργου Ψυχουντάκη (1920-2006). Θα µπορούσε να θεωρηθεί κι ως αυτοβιογραφική µιας και ο θρυλικός µαντατοφόρος, αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, που βιοπορίζονταν στα νιάτα του ως βοσκός, κατάφερε να αφήσει ανεξίτηλο το στίγµα του στα ελληνικά γράµµατα, µεταφράζοντας τα οµηρικά έπη στην κρητική διάλεκτο.
Με αφορµή την εκδήλωση που διοργανώνει αύριο, Κυριακή 13 Οκτωβρίου στις 19:00, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (Ι.Α.Κ.) για τον Γιώργη Ψυχουντάκη, οι “διαδροµές” συνοµιλούν, µε τη φιλόλογο και υποψήφια διδάκτωρ του Α.Π.Θ., Ιωάννα Σπηλιοπούλου, κεντρική οµιλήτρια της εκδήλωσης, για την προσωπικότητα και τη συνεισφορά του έργου του Ψυχουντάκη στα γράµµατα.
«Ο Γιώργης Ψυχουντάκης ήταν ένας άνθρωπος µε πνευµατικές ανησυχίες. Βοσκός στην αρχή της ζωής του, άσκησε ποικίλα βιοποριστικά επαγγέλµατα στη συνέχεια (συνταξιοδοτήθηκε ως επιστάτης στο γερµανικό νεκροταφείο του Μάλεµε)», σηµειώνει η κα Σπηλιοπούλου και προσθέτει: Στη λαογραφική µελέτη για το χωριό του, την Ασή Γωνιά, Αετοφωλιές στην Κρήτη (1960), δηλώνει τον συνειδητό στόχο του: να διασώσει τις ιστορίες των γερόντων, να αναδείξει τα συσσωρευµένα κοιτάσµατα πολλών γενεών: οι Μαδάρες αντιλαλούν τη σιωπή τους. Από το 1968 ξεκινά µια περιπέτεια που διαρκεί περίπου 25 χρόνια: να ντύσει τα οµηρικά έπη µε την κρητική ντοπιολαλιά σε οµοιοκατάληκτο δίστιχο ιαµβικό δεκαπεντασύλλαβο, αποδίδοντας το ανοµοιοκατάληκτο πρωτότυπο. Πρόσφατα δηµοσιεύτηκε (από τον εκδοτικό οίκο Έρεισµα) η µεταφραστική δουλειά του για το Έργα και Ηµέραι του Ησιόδου, ενώ, όπως είναι γνωστό, η Οδύσσεια και η Ιλιάδα εκδίδονται από τις ΠΕΚ, σε επιµέλεια της Τασούλας Μαρκοµιχελάκη, σήµερα αναπληρώτριας καθηγήτριας Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τµήµα Φιλολογίας του Α.Π.Θ.».
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΟΝ
«Όπως λέει (ο Ψυχουντάκης), το µεράκι του µε την αρχαία µυθολογία τον οδηγεί σε συνεχείς παραλληλισµούς ανάµεσα στη θρυµµατισµένη υλικότητα που αποκαλύπτεται από την αρχαιολογική σκαπάνη και το παρόν», τονίζει συνεχίζοντας η κα Σπυλιοπούλου και συµπληρώνει: «Προσεγγίζει βιωµατικά -µέσω της προφορικής µνήµης- τον κόσµο του Οµήρου: για παράδειγµα, η ζωή του ως βοσκού τον εξοικειώνει µε τον κόσµο των Κυκλώπων και µε τον ταπεινό χοιροβοσκό του Οδυσσέα, τον Εύµαιο. Το 1968 ξεκινά την έµµεση µετάφραση από τις ήδη υπάρχουσες (Πολυλά, Καζαντζάκη-Κακριδή…), µε τη βοήθεια κάποιων ανθρώπων (του κουµπάρου του Μανούσου Μανουσάκη πρωτίστως) και ενός οµηρικού λεξικού Γερµανού λογίου (Γκέοργκ Άουτενριθ). Τον ορµήνευε επίσης ο Πιέρ Κοαβού, Γάλλος φιλόλογος και ελληνιστής, µεταφραστής έργων του Ι. Κονδυλάκη και του Π. Πρεβελάκη. Ο Ψυχουντάκης είχε επί σειρά ετών αλληλογραφία µαζί του σχετικά µε πραγµατολογικά και γλωσσικά ζητήµατα που αντιµετώπιζε στα οµηρικά κείµενα. ∆ε διστάζει δε να απευθυνθεί στον Νίκο Γκάτσο και τον Γιώργο Σεφέρη στέλνοντας δείγµατα της δουλειάς του».
«ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΚΟΙΝΟ ΚΤΗΜΑ»
Ποιο όµως ήταν το κίνητρο και το σκεπτικό του Ψυχουντάκη πίσω από το δύσκολο αυτό έργο που έφερε σε πέρας; «Ο ίδιος εξηγεί σε συνέντευξή του: “Ο Όµηρος, είπα, πρέπει να γίνει κοινό κτήµα, δεν πρέπει να παραµένει για πάντα προνόµιο των γραµµατιζούµενων. Ήταν ποίηµα γραµµένο, όπως λένε, στη δηµοτική γλώσσα της εποχής του και ο ποιητής γύριζε από χωριό σε πόλη, έπαιζε τη λύρα του και τραγουδούσε τους στίχους του. Τέτοιο ήθελα να το δούµε και να το ακούσουµε και σήµερα. Όλοι να το καταλαβαίνουν κι όλοι να το χαρούν µε λύρα και µε σκοπό σαν τον Ερωτόκριτο. Ο ποιητής του Ερωτόκριτου ήταν, κατά τη γνώµη µου, ένας µακρινός απόγονος, συγγενής του Οµήρου. Τη µετάφραση θα συνοδεύει λεξιλόγιο, για να βοηθήσει τον αναγνώστη να αντιµετωπίσει κρητικούς ιδιωµατισµούς αλλά και να επαληθεύσει τη συγγένεια πολλών από αυτούς µε οµηρική γλώσσα», αναφέρει η κα Σπηλιοπούλου και συνεχίζει λέγοντας:
«Ο Όµηρος και ο Κορνάρος αδελφωµένοι ξαναζούσαν στον σύγχρονο Κρητικό “βάρδο”, σχολιάζει ο Στυλιανός Αλεξίου στον πρόλογο της Οδύσσειας, επισηµαίνοντας ότι εν προκειµένω “ένας απλός άνθρωπος, ξαναδηµιουργούσε τον Όµηρο, αφού πρώτα τον είχε νιώσει και αφοµοιώσει”. Αξίζει να δούµε το εγχείρηµά του να αφουγκραστεί τον εσωτερικό ρυθµό, την ανάσα και την κίνηση του επικού λόγου, ως πράξη τιµής για την προφορική κληρονοµιά, για τη γλωσσική και στιχουργική ρίζα του Ερωτόκριτου. Η µελέτη των οµηρικών επών σε συνδυασµό µε τον Ερωτόκριτο µπορεί να είναι αµοιβαία διαφωτιστική ως προς τη δηµιουργία πολύστιχων αφηγηµατικών ποιηµάτων στα ελληνικά, αξιοποιώντας τις ερµηνευτικές δυνατότητες που προσφέρει η έρευνα για την προφορική σύνθεση».
Καταλήγοντας η κα Σπηλιοπούλου τόνισε ότι στην αυριανή εκδήλωση θα παρουσιαστεί υλικό για τον Ψυχουντάκη από το ηχητικό αρχείο του ∆ηµήτρη Νοτόπουλου (James A. Notopoulos), από το 1953, και του Barrie Machin, Βρετανού οπτικού ανθρωπολόγου που διεξήγαγε εθνογραφική έρευνα στην Ασή Γωνιά, από το 1979.
Επίσης, θα γίνει αναφορά στην απήχηση του έργου του και σε δηµιουργίες σύγχρονων καλλιτεχνών οι οποίοι επέλεξαν τις µεταφράσεις του όπως η µελοποίηση αποσπάσµατος της ραψωδίας ι (Κυκλώπεια) από τους Ηρακλειώτες µουσικούς Μιχάλη και Παντελή Καλογεράκη, η ηχοτροπική παράσταση Νέκυια, βασισµένη στη ραψωδία λ της Οδύσσειας, που ανέβηκε πρόσφατα, σε καλλιτεχνική επιµέλεια Γιάννη Αγγελάκα και σκηνοθεσία Χρήστου Παπαδόπουλου, στη Στέγη Ιδρύµατος Ωνάση (πρόκειται να ανέβει στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης το Φεβρουάριο) και η θεατρική παράσταση Λοιµός (επιδηµία) και Μῆνις (οργή) – ραψωδία Α της Ιλιάδας, σε σκηνοθεσία ∆ηµήτρη Λιόλιου, που παρουσιάστηκε τον Ιούλιο του 2021 στο φρούριο Φιρκά.
Η εκδήλωση
Το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης και η Περιφέρεια Κρήτης- Περιφερειακή Ενότητα Χανίων διοργανώνουν αύριο, Κυριακή, 13 Οκτωβρίου, και ώρα 19:00, στον Κήπο του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης, εκδήλωση για τη ζωή και το έργο του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης, συγγραφέα και µεταφραστή των οµηρικών επών Γιώργη Ψυχουντάκη (1920-2006).
Στην εκδήλωση θα µιλήσει η Ιωάννα Σπηλιοπούλου, φιλόλογος και υποψήφια διδάκτωρ του Α.Π.Θ., µε θέµα: “Γιώργης Ψυχουντάκης: Μεταφράζοντας τα οµηρικά έπη σε µια αετοφωλιά της Κρήτης”.
Όπως αναφέρεται στη σχετική ανακοίνωση του Ι.Α.Κ. Γιώργης Ψυχουντάκης γεννήθηκε στην Ασή Γωνιά Αποκορώνου όπου και τέλειωσε το δηµοτικό σχολείο. Έλαβε µέρος στην Αντίσταση κατά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο ως µαντατοφόρος του Άγγλου αξιωµατικού Πάτρικ Λη Φέρµορ και οδηγός αντιστασιακών οµάδων. Για την εξαιρετική προσφορά του στον Αγώνα τιµήθηκε µε το µετάλλιο της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.
Τις αναµνήσεις του από τον Πόλεµο και την Αντίσταση κατέθεσε στο βιβλίο του Κρητικός µαντατοφόρος, που µεταφράστηκε στα αγγλικά από τον φίλο του Πάτρικ Λι Φέρµορ (1955) και σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Το 1960 εκδόθηκε η λαογραφική µελέτη για το χωριό του: Αετοφωλιές στην Κρήτη. Λαογραφία της Ασή-Γωνιάς. Το 1979, έπειτα από έντεκα χρόνια εργασίας, δηµοσίευσε µετάφραση της Οδύσσειας του Οµήρου στην κρητική διάλεκτο και σε οµοιοκατάληκτα δίστιχα. Ακολούθησε, το 1995 η µετάφραση της Ιλιάδας.
Στην εκδήλωση θα υπάρξουν παρεµβάσεις από την Τασούλα Μαρκοµιχελάκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ., επιµελήτρια των οµηρικών µεταφράσεων του Ψυχουντάκη στις Π.Ε.Κ. και τον Γάλλο ελληνιστή Pierre Coavoux (Κοαβού).
Ριζίτικα τραγούδια θα αποδώσει η «Ριζίτικη παρέα της Ασή Γωνιάς».
