Γιώργος Λιμαντζάκης: Οι Τουρκοκρήτες και το Κρητικό Ζήτημα

Ο Γιώργος Λιμαντζάκης είναι απόφοιτος του Τμήματος Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στις Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές. Με αυτήν την πνευματική υποδομή εκπόνησε διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, με ερευνητικό αντικείμενο τη «διαδικασία συγκρότησης ταυτότητας των Τουρκοκρητικών και των τουρκοκυπρίων, από την ύστερη οθωμανική περίοδο μέχρι την αυτοκυβέρνηση». Στα ενδιαφέροντά του περιλαμβάνονται ιστορικά και πολιτικά θέματα της Τουρκίας, των Βαλκανίων και της ευρύτερης Ανατολικής Μεσογείου. Είμαι πολύ χαρούμενος που μου εμπιστεύτηκε την επιμέλεια έκδοσης της διατριβής του.
Το βιβλίο με τον παραπάνω τίτλο εντάσσεται στις εκδόσεις του «Κέντρου Μικρασιατικών και Ποντιακών Ερευνών». Οι Τουρκοκρήτες ή Τουρκοκρητικοί είναι οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της Κρήτης, από την κατάκτηση του νησιού από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1699…, μέχρι την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923. Το Κρητικό Ζήτημα περιλαμβάνει όλα τα γεγονότα που αφορούν στην Κρήτη και τον αγώνα της για την απελευθέρωση και την ανεξαρτητοποίησή της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, από το 1830 μέχρι το 1913. Στο σύνολό του είναι μέρος του Ανατολικού Ζητήματος. Μάλιστα, αποτελεί σπουδαίο κεφάλαιο της διπλωματικής ιστορίας… και βασικό σημείο εξέλιξης του Διεθνούς Δικαίου.
Λίγα χρόνια πριν από τα «Κρητικά Ελευθέρια» (1898), «στην Κρήτη δεν κατοικεί κανείς, αλλά καταυλίζεται… Πώς να αποφασίσει, λοιπόν, να φυτέψει μια ελιά, όταν ξέρει πως θα του την κόψουν ή οι Τούρκοι ή οι Χριστιανοί;» (V. Simonelli, Κρήτη 1893: Περιηγητικές Αναμνήσεις). Κι ακόμα, «αυτοί που εγκαταλείπουν την πραγματική ελευθερία για να αποκτήσουν προσωρινή ασφάλεια, δεν αξίζουν ούτε ελευθερία, ούτε ασφάλεια» (Benjamin Franklin). Αυτά τα λόγια δίνουν το πλαίσιο που κινείται το βιβλίο, καθόλου διαφορετικό από το αντίστοιχο σημερινό, που κάνει πολύ επίκαιρη την αφιέρωσή του «στους καιρούς που ζούμε…».
Η πολιτική και κοινωνική ζωή στην Κρήτη, στο μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα είναι ταραχώδης. Η χριστιανική πλειοψηφία αγωνίζεται διαρκώς για τη χειραφέτησή της από την οθωμανική κυριαρχία. Αυτή η προσπάθεια έχει την αφετηρία της στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη στα Σφακιά (1770), αλλά αποκτά τη συχνότητα που γνώρισε τον 19ο αιώνα μετά την εγκαθίδρυση του ελληνικού βασιλείου… Έκτοτε, οι επαναστάσεις, τα κινήματα, οι εξεγέρσεις γίνονται πυκνότερα…
Όμως, ως αφετηρία της χρονικής αφήγησης του παρουσιαζόμενου βιβλίου ορίζεται η Σύμβαση της Χαλέπας του 1878, και σταθμός της εξέλιξής της η Μεταπολιτευτική Επανάσταση του 1895-1896, η οποία διαφοροποίησε τους στόχους των Κρητών επαναστατών από ένωση σε αυτονομία. Τόσο αυτές οι εξελίξεις όσο και η τελευταία κρητική επανάσταση του 1897, δημιούργησαν το υπόβαθρο για μια ριζική αναμόρφωση του πολιτικού τοπίου στο νησί κατά το επόμενο διάστημα. Στη συνέχεια, κύριο θέμα του βιβλίου αποτελεί η εξέλιξη και διαμόρφωση του Κρητικού Ζητήματος από την αρχή της αυτονομίας (1897) μέχρι την ένωση του νησιού με την Ελλάδα το 1912, τοποθετώντας στο επίκεντρο τη θέση, στάση και δράση της μουσουλμανικής κοινότητας, που προκαλεί και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Στις δύο περίπου δεκαετίες, που καλύπτει χρονολογικά αυτό το βιβλίο, δρομολογήθηκε και ολοκληρώθηκε η μετάβαση της εξουσίας από τους μουσουλμάνους στους χριστιανούς, με σημαντικό αντίκτυπο τόσο στις πολιτικές και κοινωνικές ισορροπίες εντός Κρήτης όσο και στις ευρύτερες ισορροπίες και εξελίξεις εκτός αυτής. Αλλά, το βιβλίο αυτό πρωτοτυπεί ως προς την εστίασή του, καθώς επικεντρώνει στη μουσουλμανική κοινότητα, παρουσιάζοντας νέα στοιχεία σχετικά με τη στάση και τη δράση της στη μεταβατική αυτή περίοδο, τα οποία βοηθούν τον αναγνώστη να αντιληφθεί και να αξιολογήσει πληρέστερα τις εξελίξεις. Πρόθεση του συγγραφέα δεν είναι να αναλύσει εκτενώς τις σχετικές πηγές και το ποικίλο υλικό που υπάρχει, αλλά να σκιαγραφήσει και παράλληλα να αποτυπώσει, όσο το δυνατόν πιο πιστά και αντικειμενικά, τα κυριότερα χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής, παρέχοντας ένα ερέθισμα για περαιτέρω μελέτη.
Από τα θέματα του βιβλίου προτείνω στον αναγνώστη να σταθεί περισσότερο στα «Περί ταυτότητας». «Στη δυσχερή κατάσταση των μουσουλμάνων». «Στην τουρκοκρατική μετανάστευση». «Στους μουσουλμάνους και το κίνημα της Θερίσου». «Στο ζήτημα του όρκου των μουσουλμάνων βουλευτών». «Στους μουσουλμάνους της Κρήτης ως Έλληνες πολίτες». «Στη Λωζάνη και στο τέλος της μουσουλμανικής παρουσίας στην Κρήτη». Όλα αυτά μπορούν να φωτίσουν περισσότερο… και την εκκρεμότητα του Κυπριακού Ζητήματος, του δεύτερου μέρους της διατριβής του συγγραφέα.