Ο επαναστάτης Ελληνοεβραίος ποιητής από τα Γιάννενα και ο κοινωνικός αγώνας του
‘’ Το μεγάλο παιδί το αγαθό το πιστό
Που ήταν όλος καρδιά καλωσύνη
Αν κι Εβραίος πάει να βρη το Χριστό
Στων ψυχών που τη λεν βιβλική τη γαλήνη.
Μελετούσε τα ιερά της φυλής τα βιβλία
Ποιητής και ο σοφός ο Γιωσέφ Ελιγιά
Μια Ρεβέκκα του αγνή και την έψελνε αγία
Σα Δαυίδ σε μιαν άρπα γλυκειά.
Σε χωριό μακρινό ήταν δάσκαλος. Ξένο
Κι έρμο η αρρώστεια τον χτύπησε εκεί
Στην Αθήνα τον φέρανε ζωντανό πεθαμένο
Για να σβήση σε μια κλινική.
Στην κοιλάδα που λεν Ιωσαφάτ πάει η ψυχή του
Το Χριστό π’ αγαπούσε πάει τώρα να βρη.
Ήταν μέρα Σαββάτου ιερή…. Το κορμί του
Το σκεπάσανε μ’ένα σεντόνι μακρύ.
Τ΄ άλλο βράδυ μεσάνυχτα φαναράκια κρατώντας
Κι ο Ραββίνος να λέη και να λέη
Τον επήραν σκιές στο σκοτάδι γλυστρώντας
Τον επήραν και πάνε οι Εβραίοι.’’
(Ο ποιητής Στέφανος Δάφνης, αφιέρωσε αυτό το ποίημα στον Ελιγιά ,συγκλονισμένος από τον πρόωρο χαμό του. Δημοσιεύτηκε στη Νέα Εστία)
ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ και σήμερα θα εγκαρδιωθούμε με τη γραφίδα μας τη μέγιστη προσωπικότητα ενός σπουδαίου ποιητή και διανοητή του μεσοπολέμου , του Ελληνοεβραίου Γιωσέφ Ελιγιά από τα Γιάννενα. Στην σύντομη διάρκεια της ζωής του το ισχυρό πνεύμα του Ελιγιά στάθηκε ικανό να ωριμάσει ταχύτατα μέσα από τις συγκλονιστικές κοινωνικοπολιτικές συνθήκες του καιρού του και να διανύσει ιδεολογικές αποστάσεις σε ασύλληπτο χρόνο. Ο ίδιος δεν πρόλαβε να δει εκδομένα τα έργα του και η αλήθεια είναι ότι ο ποιητής αν δεν λησμονήθηκε ,οπωσδήποτε αποσιωπήθηκε , άλλοτε για το θρήσκευμά του κι άλλοτε πάλι για τις ριζοσπαστικές του ιδέες. Όμως οι γνήσιοι ποιητές επειδή είναι αδιαπραγμάτευτοι ιδεολόγοι , αφορούν όλη την κοινωνία και τίποτα δεν μπορεί να περιχαρακώσει την βαθύτατη ταυτότητά τους ,αν πράγματι στους στίχους τους αναπνέει η αλήθεια , η ανθρωπιά κι αυτό το περήφανο δυσκολοδάμαστο καθαρόαιμο της θείας έμπνευσης. Κι ο Ελιγιά τα διέθετε αυτά τα οδυνηρά άνωθεν δωρήματα κι έτσι εκφράστηκε για όλους – αστούς και ταπεινούς της εποχής- αξιοποιώντας με ευαισθησία θεμελιακές εκλεκτικές αντιφάσεις στον ιδεολογικό του πυρήνα, αφού συμπόρευσε τη θρησκευτική του πίστη με την αριστερή ριζοσπαστική ιδεολογία του.
Ο Ιωσήφ Ηλίας Καπούλιας , γνωστός ως Γιωσέφ Ελιγιά, ήρθε στη ζωή το 1901 από Εβραίους μικροαστούς γονείς, στα Γιάννενα. Ήταν μοναχογιός και μικρός ορφάνεψε από πατέρα. Έτσι μεγάλωσε με την μητέρα του σε περιβάλλον οικονομικών στερήσεων, αφού όπως λέει ο ίδιος μόνο στην προτελευταία τάξη μπόρεσε να αποκτήσει το γαλλικό λεξικό Petit Larousse . Ωστόσο είχε την τύχη να παρακολουθήσει μαθήματα στη φημισμένη σχολή των Ιωαννίνων ‘’Alliance Israelite” , από την οποία απεφοίτησε το 1918. Ο Γιωσέφ Ελιγιά στην πρώτη νεότητά του ξεκινά την πνευματική του διαδρομή ως ένθερμος σιωνιστής και πίστευε ότι οι φτωχοί της Εβραΐκής διασποράς θα διασωθούν μόνον με την ίδρυση του Ισραηλιτικού κράτους στη γη της Παλαιστίνης. Ο ζήλος του στον σιωνιστικό προσανατολισμό είναι φανερός στα ποιήματά του: ’’Οι τρεις Ραβίνοι’’ και ‘’Για σε Σιών πατρίδα μου.’’Μετά την απόλυσή του από τον στρατό το 1921 προσλαμβάνεται ως καθηγητής στην ‘’Alliance’’,εγκαταλείπει τις ιδέες του σιωνισμού και γίνεται υποστηρικτής της αρχής της αφομοίωσης της Ισραηλιτικής διασποράς. Μελετά Νέα Ελληνική , Γαλλική φιλολογία και Εβραιολογία. Συνδέεται με προοδευτικούς κύκλους των Ιωαννίνων και η ποίησή του λαμβάνει ριζοσπαστικό κοινωνικό προσανατολισμό. Ο Ελιγιά αναθεωρεί και ως επαναστάτης αναζητά το καινούργιο βλέμμα σε όλα τα παραδομένα και τη δικαίωση των καταπιεσμένων. Στο αθηναΐκό περιοδικό ‘’Κριτική και Τέχνη’’(1925) βρίσκουμε δημοσιευμένο το παρακάτω ποίημά του με τον τίτλο ‘’Το Τορά μας’ ’(Ο Νόμος μας):
‘’Μεσονυχτίς στην άκαρπη μελέτη βυθισμένοι,/με τη χλωμή σας τη θωριά που η φτώχεια όλο μαραίνει,/στ’ αραχνιασμένα σας ‘’Ταλμούντ’’ τα παλαιικά σκυφτοί/ κι η σκλαβωμένη σας ψυχή με πάθος αναζητεί/ να βρει τι γράφει το Τορά μας./Μα, αν τυφλωμένη απ’ την παλιά ξεθωριασμένη πίστη, στου χρόνου το περπάτημα δεν το ‘νιωσες;-εσβήστη/ η αρχαία λυχνία.Καινούργιο φως στη στράτα μας μπροστά:/Και το γοργοξετύλιγμα της ζωής πια δε ζητά/να βρει τι γράφει το Τορά μας./Ω αδέρφι που σε μάγεψε το αρχαίο σου ‘’μεγαλείο’’./Της ζωής να ξεφυλλίσουμε το ζωντανό βιβλίο/έλα εκεί μέσα θε να βρεις πυρογραμμένο κάτι/-με του Δυνάστη το ραβδί, με τα δεσμά του Εργάτη-/φριχτό που δε γράφει το Τορά μας.’’
Η ποιητική τέχνη του Ελιγιά δεν είναι ελλιποβαρής αφού την υπογράφει με την ίδια του τη ζωή. Η ταραγμένη εποχή τη δεκαετία του 1920 μέσα στην οποία ανδρώνεται ,απαιτούν και θέση και δράση από τον πνευματικό άνθρωπο. Θα υποστηρίξει το εργατικό κίνημα, θα ενισχύσει με την παρουσία και τους ένθερμους λόγους του το Πανηπειρωτικό Εργατικό Κέντρο Ιωαννίνων στο οποίο συμμετείχαν 8 συνδικαλιστικά σωματεία. Θα εκδώσει συχνά στην ολιγόζωη εφημερίδα ‘’νέος Αγών’’ που εξέφραζε έναν πολιτικό κύκλο που απαρτίζονταν από παλιούς πολεμιστές της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Παραθέτω απόσπασμα από το ποίημά του ‘’Εργάτης’’:
‘’Γλυκοχαράζει η αυγή, τη γλυκοχαιρετίζεις/Και ξεκινάς πικρέ αδελφέ για τον τραχύ αγώνα/Με ροζιασμένα μπράτσα ωιμέ και πληγιασμένο γόνα,/Μεσ’ στης δουλείας την κόλαση της ζωής τάνθια μαζεύεις./Η νεότερη πλάι στο γκρεμό σέρνεται της αβύσσου/Και ξεκινούν τα γηρατειά στον κάμπο απ’ τα ασφοδέλια/κι ενώ κροτούνε του άρχοντα στην πολιτεία τα γέλια/Σκλάβε πονώ τον πόνον σου , βυζαίνω απ’ την οργή σου.’’
Ακολουθεί μια στροφή από το τολμηρό και αντιμιλιταριστικό ποίημά του ‘’Μιλιταρισμός ή Μπότα’’:
‘’Μαύρη πολιτεία βουβή και σαν συλλογισμένη/Την ευτυχία που διάβηκε λες μάταια να γυρεύει/Κάποια μορφή, σα φάντασμα, μες στο χακί διαβαίνει,/Κάποια αστραπή φιδογλυστρά με στης καρδιάς τα ερέβη/Και στις πλατείες τις βουβές και στα βουβά καντούνια,/Ντραν, ντραν, κροτούνε τα σπιρούνια…’’
Ο ποιητής γρήγορα συλλαμβάνεται και φυλακίζεται. Τότε γράφει το ποίημα: ’’Πίσω απ’τα κάγκελα ή Profundis’’:
‘’Βαριά βαριά στη σάρκα μου κρατούν τα σίδερά σου/Σκλαβιά πικρή, σκλαβιά αιματοβυζάστρια/Και λαχταράω για τον πλατύν αγέρα /Μα ωιμέ, τριπλά της φυλακής τα κάστρα./Μαύρε Σατράπη, άγριε φονιά δεν με νικάς, ωστόσο,/και ταπεινά η ψυχή μου δε λυγίζει/ Δε ζητιανεύω λευτεριά, δεν ζητιανεύω χάρη/Στην πόρτα, ω Κάιν, το κρίμα σου σταλάζει!’’
Αποφυλακίζεται και αυτοεξορίζεται στο Αργυρόκαστρο. Εδώ θα εμπνευστεί το ποίημα ‘’Νοσταλγία’’ για την γενέτειρά του και θα μας εκμυστηρευτεί κάποιον πόθο του:
‘’……Ω εσύ Γλαυκή Παμβώτιδα, χρυσό άστραμμα του ονείρου,/που ερχόμουνα πουρνό-βραδύ, μακριά για ν’ αγναντέψω/κάποιο σπιτάκι εδεμικό, Ναό της Αγιοσύνης/που κάποιον Άγγελο έκρυβε, κορμί κυπαρισσένιο/πόκρυβε και στα δυο ολόγλυκα ματάκια καστανάτα……’’
Το 1925 εγκαθίσταται στην Αθήνα και παίρνει το δίπλωμα Γαλλικής γλώσσας από την Γαλλική Ακαδημία. Γράφει και δημοσιεύει ακατάπαυστα. Μεταφράζει από όλη την εβραΐκή φιλολογία, τη Βίβλο, το Ταλμούδ, τους Εβραίους φιλοσόφους, αλλά και νεότερους Εβραίους λογοτέχνες. Γνωρίζεται με τους Μάρκο Αυγέρη, Φώτη Κόντογλου, Κώστα Βάρναλη, Στέφανο Δάφνη, Μιλτιάδη Μαλακάση και με τον κύκλο των ‘’Πρωτοπόρων’’ Πέτρο Πικρό και Γαλάτεια Καζαντζάκη. Το 1927 επέστρεψε για λίγο στη γενέθλια πόλη όπου η υποδοχή του υπήρξε ανάλογη για έναν ποιητή πλέον αναγνωρισμένο. Αργότερα διορίστηκε ως καθηγητής της Γαλλικής γλώσσας στο Κιλκίς. Εκεί το 1931 ψυχικά εξαντλημένος προσεβλήθη από κοιλιακό τύφο , ερχόμενος στην Αθήνα νοσηλεύεται στον Ευαγγελισμό όπου και απεβίωσε στις 15 Ιουλίου το 1931, λίγο πριν κλείσει τα τριάντα χρόνια του.
Πολλά ποιήματά του διακρίνονταν από βιβλική μεγαλοπρέπεια κι έχουν την επική άνεση και τον πλούσιο λόγο του μέγιστου Σικελιανού. Ο ρομαντισμός και ο λυρισμός συνοδεύουν τον στίχο του , ακόμα κι όταν η ποίησή του απαιτεί την κοινωνική δικαιοσύνη. Το κλίμα του Καρυωτακισμού επηρεάζει και τον Γιωσέφ κι ενδεικτικό είναι το ποίημά του ‘’Κιλκίς’’ που αφιερώνει ‘’στη μακάρια σκιά του ποιητή της Πρέβεζας’’ και καταδεικνύει την ψυχική συνάφεια των ίδιων ποιητών: ‘’….Αχ πόσο οδυνηρό κι απαίσιο/σ’’ένα στενό,τραγικό πλαίσιο/η ζωή σου να λιμνάζει οκνή/η ανία το θρήνο ν΄αρχινάει/και σβούρα να στριφογυρνάει/στον ίδιο άξονα η ψυχή…….’’
Ο Γιωσέφ Ελιγιά είναι μια συναρπαστική φυσιογνωμία των ελληνικών γραμμάτων γιατί διέτρεξε μια διανοητική πορεία μεγάλης έκτασης και αξιόλογων υπερβάσεων μέσα σε σύντομο διάστημα. Ένας ‘’μείζων’’ ποιητής που απεκρύβη ως ‘’ελάσσων’’. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια το έργο του επανεκτιμάται και βέβαια ιδιαίτερα μελετάται από το τμήμα Νεοελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Η προτομή του βρίσκεται σε άλσος της γενέτειράς του, φιλοτεχνημένη από τον γλύπτη Νικόλα κι αν τα αγάλματα ζωντανεύουν τις νύχτες -τολμώ ποιητική αδεία- μια νοερή συνομιλία να λαμβάνει χώρα πάνω από τα φθινοπωρινά νερά της Παμβώτιδας. Συνομιλεί η ψυχή του ποιητή με την ψυχή του Δημήτρη Χατζή, του πεζογράφου και φιλολόγου εξ Ιωαννίνων και αφού ένας αγωνιστής δεν φοβάται ποτέ την αλήθεια ,του ζητά να διαβάσει από το ‘’Το τέλος της μικρής μας πόλης’’ ,το τελευταίο διήγημα ‘’Σαμπεθάι Καμπιλής’’ που μιλά για τον ίδιο και το τέλος του: :’’….Ζώστηκε ολούθες από τη φτώχεια, κυνηγήθηκε με κείνον τον τρόπο που ξέρουν στην επαρχία να κυνηγούνε-διώχτηκε. Και λίγο πιο ύστερα πέθανε, πολύ νέος ακόμα, κάπου μακριά εκεί στη Μακεδονία. Η μικρή Ιερουσαλήμ για μια ακόμα φορά απέκτεινε τον προφήτη της……’’
Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Φωτογραφίες: 1.2: ο ποιητής Γιωσέφ Ελιγιά 3: Οδός Ελιγιά στα Ιωάννινα
4:Αφίσα από την Εικαστική έκθεση του Αστέρη Γκέκα ‘’Στο δωμάτιο με τον Γιοσέφ Ελιγιά’’ ,48ο Φεστιβάλ Ολύμπου,15/7/2019-30/8/19
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Κ.Θ.Δημαρά ,Εκδ.Ίκαρος
‘’Γιωσέφ Ελιγιά- Αλλιανιστής και Πρωτοπόρος’’ ΕΛΕΝΗΣ ΚΟΥΡΜΑΝΤΖΗ, Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων , 2001
‘’Το τέλος της μικρής μας πόλης’’ Συλλογή διηγημάτων ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΑΤΖΗ
*Από την γράφουσα προτιμήθηκε η γραφή του ονόματος του ως Γιωσέφ και όχι Γιοσέφ ακολουθώντας την ορθογραφία της εποχής του ποιητή.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Η Ανδρομάχη Ε. Χουρδάκη είναι εκπαιδευτικός-φιλόλογος. Διδάσκει στο Παράρτημα Κισσάμου του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Χανίων. Το 2018 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ραδάμανθυς η ποιητική συλλογή της ‘’Τα σκουλαρίκια της Περσεφόνης’’ και το 2020 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ραδάμανθυς το θεατρικό έργο της ‘’Φεύγουσα’’.
