Γνώση και διδασκαλία

Η γνώση σχετικά με τη διδασκαλία μπορεί να πάρει διάφορες μορφές. Η πιο διαδεδομένη κατηγοριοποίηση αυτής της γνώσης έχει γίνει απ’ τον εκπαιδευτικό ψυχολόγο Lee Shulman. Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση αυτή, υπάρχουν τέσσερις κατηγορίες γνώσης: Γνώση του περιεχομένου του μαθήματος, Γενική παιδαγωγική γνώση, Γνώση του προγράμματος διδασκόμενης ύλης και Παιδαγωγική γνώση περιεχομένου.
Η γνώση του περιεχομένου του μαθήματος (subject matter content knowledge) αναφέρεται όχι μόνον στις έγκυρες κι αποδεκτές έννοιες και δεδομένα αλλά και στο πώς και γιατί αυτά τα δεδομένα κι οι έννοιες οργανώνονται σε μία συγκεκριμένη δομή. Για παράδειγμα, στο μάθημα της φυσικής αγωγής η γνώση περιεχομένου είναι ό,τι γνωρίζει ο δάσκαλος για τη φυσική αγωγή (αθλήματα, φυσικές δραστηριότητες, χορός κ.α.). Παρ’ όλ’ αυτά δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των ειδικών σχετικά με το περιεχόμενο της φυσικής αγωγής. Ως περιεχόμενο της φυσικής αγωγής έχουν προταθεί οι αθλητικές δραστηριότητες κι ό,τι σχετίζεται μ’ αυτές (δεξιότητες, στρατηγικές, τεχνικές, προπονητικές αρχές, κ.α.). Απ’ την μεριά του ο δάσκαλος πρέπει να γνωρίζει τόσο τη θεωρητική όσο και την πρακτική πλευρά τους. Έχει, επίσης, αναφερθεί ότι η πρακτική αυτή γνώση των αθλητικών δραστηριοτήτων είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκής για τη βελτίωση της φυσικής αγωγής στα σχολεία.
Η παιδαγωγική γνώση περιεχομένου (pedagogical content knowledge) πηγαίνει πολύ πέρ’ απ’ τη γνώση περιεχομένου ενός συγκεκριμένου σχολικού αντικειμένου. Αναφέρεται σ’ εκείνες τις όψεις του περιεχομένου που μπορούν να πάρουν μορφή διδάξιμη ακριβώς μες απ’ την παιδαγωγική αυτή γνώση. Η παιδαγωγική γνώση περιεχομένου περιλαμβάνει τους τρόπους παρουσίασης και διατύπωσης του γνωστικού αντικειμένου με τρόπο που συμβάλλει στην κατανόησή του. Επίσης, περιλαμβάνει την κατανόηση τού τι κάνει τη μάθηση ενός θέματος εύκολη ή δύσκολη. Η ανάγκη επινόησης μίας τέτοιας έννοιας από το Shulman προέκυψε ακριβώς απ’ το γεγονός ότι στα προγράμματα προετοιμασίας και επιμόρφωσης δασκάλων η βαρύτητα δίνονταν είτε στην παιδαγωγική είτε στο περιεχομένου ενός γνωστικού αντικειμένου. Αυτή η ετεροβαρής έμφαση προκύπτει απ’ τον διαχωρισμό αυτών των δυό παραγόντων που παρατηρείται ακόμα στις μέρες μας.
Αξίζει ν’ αναφερθεί ότι απ’ το 1986, η παιδαγωγική γνώση περιεχομένου έχει αποτελέσει μία ιδιαίτερα χρήσιμη κι ευρέως διαδεδομένη έννοια. Αρκετοί επαγγελματικοί κι εκπαιδευτικοί οργανισμοί κι ενώσεις τονίζουν την αξία αυτής της γνώσης για την προετοιμασία και την επιμόρφωση των δασκάλων. Παράλληλα, έχει μελετηθεί εκτενώς από επιστημονικά πεδία όπως τα μαθηματικά, οι κοινωνικές επιστήμες κι η φυσική αγωγή. Η έρευνα στη φυσική αγωγή έχει δείξει μάλιστα ότι η παιδαγωγική γνώση περιεχομένου μπορεί να επηρεάσει θετικά τις παιδαγωγικές πρακτικές δασκάλων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης καθώς επίσης και τη μάθηση. Παρ’ όλ’ αυτά, μία μελέτη που έγινε το 1995 έδειξε ότι 20 φοιτητές, που πραγματοποιούσαν την πρακτική τους άσκηση στα σχολεία, δεν είχαν λάβει την κατάλληλη εκπαίδευση για να καθορίζουν ποιές παιδαγωγικές στρατηγικές ήταν οι καταλληλότερες για τη διδασκαλία συγκεκριμένων δραστηριοτήτων στη φυσική αγωγή.
Η γενική παιδαγωγική γνώση (general pedagogical knowledge) αναφέρεται σ’ εκείνες τις γενικές αρχές και στρατηγικές διαχείρισης κι οργάνωσης της τάξης που υπερβαίνουν το περιεχόμενο κάποιου συγκεκριμένου μαθήματος (δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο). Σχετικά με το αν η γνώση του περιεχομένου κι η γενική παιδαγωγική γνώση είν’ απαραίτητες για τη διδασκαλία, η βιβλιογραφία έχει δώσει διαφωτιστικές απαντήσεις, περισσότερες για την περίπτωση της γενικής παιδαγωγικής γνώσης ― καθώς οι μελετητές στράφηκαν από πολύ νωρίς (ήδη από τη δεκαετία του 1970) στην αλληλεπίδραση δασκάλου και μαθητή μες από έρευνες που εξέταζαν την επίτευξη του μαθητή ως αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του δασκάλου (τ’ αποτελέσματα αυτών των ερευνών για την επίδραση παιδαγωγικών συμπεριφορών πάνω στη μάθηση ήταν θετικά) ― και λιγότερες για τη γνώση περιεχομένου.
Αρκετές μελέτες έδειξαν ότι η γνώση περιεχομένου επηρεάζει τις διδακτικές πρακτικές κατά τη διδασκαλία κινητικών δεξιοτήτων σ’ αρχάριους μαθητές καθώς επίσης και τους κύριους σκοπούς και τις δραστηριότητες του μαθήματος. Παράλληλα, δάσκαλοι χαρακτηριζόμενοι ως επαΐοντες (experts) στο περιεχόμενο της φυσικής αγωγής ήταν σε θέση να εντοπίζουν πιο εύκολα τα διάφορα μαθησιακά προβλήματα, να σχεδιάζουν το μάθημα με μεγαλύτερη λεπτομέρεια κι ευκολία, ν’ αναπτύσσουν καθοδηγητικές στρατηγικές και νάναι ιδιαίτερα ενθουσιώδεις. Η θέση που επικρατεί στη βιβλιογραφία είναι ότι η γνώση περιεχομένου είναι μία αναγκαία συνθήκη για την αποτελεσματική διδασκαλία. Παρά ταύτα, σε σχετική μελέτη βρέθηκε ότι δεν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στη γνώση περιεχομένου (συγκεκριμένες δεξιότητες πετοσφαίρισης) και στην αποτελεσματικότητα δασκάλων δημοτικού που δίδαξαν αυτές τις δεξιότητες. Επιπλέον, η γνώση περιεχομένου είν’ η βάση για την παιδαγωγική γνώση περιεχομένου. Δεν είν’ όμως κι ικανή συνθήκη καθώς ο δάσκαλος πρέπει να κατέχει και την παιδαγωγική γνώση περιεχομένου ή, άλλως ειπείν, ο δάσκαλος πρέπει νάναι σε θέση να μετατρέπει τη γνώση περιεχομένου σε παιδαγωγική γνώση περιεχομένου για να χαρακτηρίζεται η διδασκαλία του αποτελεσματική.
Η τέταρτη κατηγορία γνώσης είν’ η γνώση του προγράμματος διδασκόμενης ύλης (curriculum knowledge) η οποία αναφέρεται σ’ όλο το εύρος των προγραμμάτων που σχεδιάστηκαν για τη διδασκαλία συγκεκριμένων αντικειμένων και θεμάτων, στην ποικιλία του διδακτικού υλικού (βιβλία, λογισμικό, εργαστηριακά όργανα, οπτικοακουστικό υλικό κ.α.) και στην πιο κατάλληλη εφαρμογή και χρήση των προγραμμάτων και του υλικού αυτού στη διδασκαλία. Αυτό το είδος γνώσης δεν έχει μελετηθεί επαρκώς στη φυσική αγωγή. Πρόσφατα, όμως, πραγματοποιήθηκε μία έρευνα προκειμένου να φανει η επίδραση που έχουν οι διάφορες κατηγορίες γνώσης πάνω στην ικανότητα δύο αρχάριων δασκάλων να μαθαίνουν και να διδάσκουν ένα μοντέλο προγράμματος διδασκόμενης ύλης σε παιδιά γυμνασίου. Τ’ αποτελέσματα έδειξαν ότι αν κι όλες οι κατηγορίες γνώσης έπαιξαν ένα ρόλο στην ικανότητα αυτή των δασκάλων, η γνώση του συγκεκριμένου μοντέλου διδασκόμενης ύλης έπαιξε τον σημαντικότερο ρόλο!