Μέσα από τον Τύπο της εποχής
Συμπληρώνονται φέτος 51 χρόνια από τότε που με απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης Τσουκαλά και μετά από εισήγηση της Σωφρονιστικής Yπηρεσίας, καταργούνται οι φυλακές του Ιτζεδίν. Οι 70 εναπομείναντες κρατούμενοι μετήχθησαν στις φυλακές Αλικαρνασσού και η νότια σιδερένια πόρτα σφαλίζει για πάντα.
Η μεγάλη περιπέτεια του μνημείου μόλις έχει ξεκινήσει. Αλλάζει χρήσεις και καθώς περνάει από χέρι σε χέρι κακοποιείται περισσότερο και φτάνει στις μέρες μας να ζητιανεύει κυριολεκτικά τη σωτηρία του.
Για 4η συνεχόμενη χρονιά ο Αϊ Λευτέρης θα μείνει αλειτούργητος και ουσιαστικά αυτό το γεγονός σημαίνει και το τέλος οποιασδήποτε ανθρώπινης παρουσίας εντός του μνημείου. Οι όποιες ενέργειες έγιναν μέχρι σήμερα – και κυρίως τα τελευταία χρόνια για τη διάσωσή του – έπεσαν στο κενό. Κινήσεις σπασμωδικές, βεβιασμένες, δίχως μια ολοκληρωμένη πρόταση. Κουβέντες βιαστικές σε συμβούλια, συνεδριάσεις, συναντήσεις, άτυπες και επίσημες συμμαζώξεις, που κλείνουν γρήγορα πριν η λήθη στοιχειοθετήσει το βαρύ κατηγορητήριο. Και μόλις τα φώτα τής σκηνής σβήσουν ο κουρνιαχτός από τη θλίψη καταλαγιάζει και πάλι μέχρι την επόμενη γιορτή.
Στα υγρά και σκοτεινά κελιά του μνημείου γράφτηκαν σελίδες σχεδόν όλης της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας με πρωταγωνιστές, βασανισμένες υπάρξεις που δικαίως ή αδίκως εξαργύρωσαν τις επιλογές τους. Κάποια απ’ αυτά τα πρόσωπα και τα γεγονότα που συνδέονται μαζί τους θα αναζητήσουμε στις εφημερίδες εποχής σε μια δεύτερη ανάγνωση της ιστορίας από την σκοπιά ενός άλλου αιώνα.
Οι επαναστάτες του Θερίσου στο Ιτζεδίν
Στις 10 Μαρτίου 1905, ο Βενιζέλος κηρύσσει την επανάσταση του Θερίσου. Ο λαός ενώνεται με τους επαναστάτες παρά το γεγονός πως τα στρατεύματα των μεγάλων Δυνάμεων αλλά και οι χωροφύλακες καταβάλουν μεγάλες προσπάθειες να τους εμποδίσουν.
Στην Κάντανο, 12 επαναστάτες συλλαμβάνονται με επικεφαλής των χωροφυλάκων έναν Ιταλό αξιωματικό. Ο αρμοστής στέλνει στην Παλαιόχωρα το Αγγλικό καταδρομικό ΗΡΑ και παραλαμβάνει τους επαναστάτες. Στις 29 Μαρτίου 1905, το καταδρομικό φτάνει στο λιμάνι των Χανίων όπου ξεσπούν νέα επεισόδια ανάμεσα στο πλήθος και τα στρατεύματα. Οι συλληφθέντες επαναστάτες οδηγούνται στις φυλακές του Φιρκά.
Κοντά στα μεσάνυχτα, το επίσης Αγγλικό καταδρομικό ΤΖΟΥΝΟ, παραλαμβάνει από τα Χανιά τους κρατούμενους επαναστάτες και τους μεταφέρει στην φυλακή του Ιτζεδίν.
Χαρακτηριστικά η φιλοβασιλική εφημερίδα ΣΚΡΙΠ στις 2 Απριλίου του 1905 αναφέρει σε σχετική ανταπόκριση:
«Περί το μεσονύχτιον της παρελθούσης νυκτός μεταφέρθησαν εις το έξωθεν του λιμένος των Χανίων ορμούν αγγλικόν καταδρομικόν “Τζούνο” οι εις Κάνδανον συλληφθέντες επαναστάται τους οποίους είχον φυλακίσει εις τον εν Χανίοις κεντρικόν στρατώνα. Σήμερον περί την 10ην πρωινήν ώραν απέπλευσεν εις Σούδαν το πολεμικόν τούτο μεταφέρον τους επαναστάτας εις τας άνωθεν της Σούδας φυλακής του Ιτζεδίν.“
Τις επόμενες μέρες, ο ανακριτής Σκουλάς θα μεταβεί στο Ιτζεδίν για να ανακρίνει τους κρατούμενους επαναστάτες που συνελήφθησαν στην Κάντανο και μαζί τον κρατούμενο Γεώργιο Ζερβό, ο οποίος συνελήφθη στ’ Ασκύφου από την Χωροφυλακή. Μετά τις ανακρίσεις, ο Σκουλάς θα απαγγείλει κατηγορίες για στάση, αντίσταση κατά της χωροφυλακής, φόνο και απόπειρα φόνου και θα εκδώσει προβούλευμα προφυλάκισης».
Η πολιτοφυλακή… την κοπάνησε
«…επιδιωκόμενης εν τω μεταξύ και της οργανώσεως της Πολιτιφυλακής υπό Έλληνας αξιωματικούς προς αντικατάστασιν των διεθνών στρατευμάτων, θα μας οδηγήση ταχέως και ασφαλώς εις την ένωσιν…».
Αυτή ήταν ως γνωστόν η θέση του Ελευθερίου Βενιζέλου για την Κρητική Πολιτοφυλακή την οποία διατύπωσε ξεκάθαρα σε επιστολή προς τον φίλο του ιερέα από τις Αγιές Παρασκιές Στέφανο Προβατάκη τον Απρίλιο του 1906.
Με το Διάταγμα 81 της 23ης Μαΐου 1907 και το οποίο φέρει την υπογραφή του Ύπατου Αρμοστή της Κρήτης Αλέξανδρου Ζαΐμη συστήνεται η Κρητική Πολιτοφυλακή. Παρά του ότι έχει μια μορφή στρατιωτικού σώματος που θα επιβάλει την τάξη, δεν τονίζεται αυτό για να μην προκληθεί η Τουρκία η οποία συνεχίζει να έχει την επικυριαρχία στην Κρήτη.
Το 1ο τάγμα των Πολιτοφυλάκων -το ένα από τα δύο της Κρήτης- έχει έδρα τα Χανιά και στρατωνίζεται στο φρούριο Ιτζεδίν με την οργανωτική ευθύνη Ιταλών αξιωματικών. Από 1 μέχρι 11 Οκτωβρίου του 1907 εγκαθίστανται στο Ιτζεδίν και αναλαμβάνουν υπηρεσία.
Καθ’ όλη την διάρκεια παραμονής εκεί των Πολιτοφυλάκων, πολλά ήταν τα γεγονότα που απασχόλησαν τον Τύπο της εποχής και που αφορούσαν την συνύπαρξη και όχι μόνο των στρατιωτών και των φυλακισμένων στον χώρο.
Ανάμεσα σε αυτά και η λιποταξία των πολιτοφυλάκων. Χαρακτηριστική είναι η είδηση που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΣΚΡΙΠ τον Οκτώβριο του 1907 και που μαρτυράει για άλλη μια φορά τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν λόγω της υγρασίας αλλά και των συνθηκών διαβίωσης.
«…εντός των τειχών του Ιτζεδίν βρίσκονταν πενήντα πολιτοφύλακες για γυμνάσια υπό την διοίκηση αξιωματικών και υπαξιωματικών. Μην μπορώντας όμως να αντέξουν την υγρασία της φυλακής και την κακή διατροφή, λιποτάχτησαν και έφυγαν προς τα βουνά. Οι αξιωματικοί τους αναζήτησαν και κατάφεραν να τους συναντήσουν ζητώντας τους με δάκρυα στα μάτια να γυρίσουν πίσω ορκίζοντάς τους στο όνομα της πατρίδας. Και ευτυχώς τα κατάφεραν αφού σε αντίθετη περίπτωση θα κατηγορούνταν οι Έλληνες βαθμοφόροι για ανικανότητα να διοικήσουν”.
Οι φυλακισμένοι ζητούν να πολεμήσουν
Σερβία, Βουλγαρία, Ελλάδα και Μαυροβούνιο συσπειρώνονται ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία και ο πρώτος Βαλκανικός πόλεμος είναι γεγονός.
Λίγο πριν ο Αντώνης Μιχελιδάκης, πρόεδρος της Επαναστατικής Κυβέρνησης Κρήτης παραδώσει την προεδρία στον Στέφανο Δραγούμη, λαμβάνει επιστολή από τους φυλακισμένους οι οποίοι ζητούν να πολεμήσουν για την πατρίδα. Την επιστολή δημοσιεύει η πολιτική και φιλολογική εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ που εκδίδεται στα Χανιά, στις 6 Οκτωβρίου του 1912.
«Αισθανόμενοι βαθύτατα τις κρισίμους στιγμάς ως διέρχεται η Ελληνική ημών πατρίς βλέποντες άπαντες τους δυναμένους να φέρωσι όπλα τρέχοντας προς το πεδίον της τιμής, ικετεύομεν την Σεβ. Επαναστατικήν Κυβέρνησιν ίνα κηρυσσομένου του πολέμου σπεύση να αποστείλη και ημάς όπως πληρώσωμεν τον φόρον του αίματος, προς απελευθέρωσιν των σφαγιαζόμενων υπόδουλων αδελφών μας.
Δηλούμεν δε Υμίν ότι άπαντες είμεθα τελείως ησκημένοι εις τον χειρισμόν των όπλων πλείστοι δε εξ ημών έχουσιν υπηρετήσει εις τας τάξεις του Στρατού.
Οι μετά συγκινήσεως αναμένοντες την έγκρισιν υποκατάδικοι Καλαμίου».
Και ακολουθούν οι υπογραφές 48 καταδίκων.
και οι ανάγκες είναι πολλές.
Ο οβολός των φυλακισμένων στους μαχόμενους στρατιώτες
Οι Βούλγαροι πολιορκούν την Ανδριανούπολη και προελαύνουν ανατολικότερα και οι Σέρβοι προχωρούν προς την βορειοδυτική Μακεδονία και ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη.
Ο πόλεμος καλά κρατεί και οι κατάδικοι του Ιτζεδίν αποφασίζουν να κάνουν έρανο και με το υστέρημά τους να ενισχύσουν τους στρατιώτες που πολεμούν στα μέτωπα. Στέλνουν επιστολή στην εβδομαδιαία Πολιτική Εφημερίδα ΚΡΗΤΗ που εκδίδεται στα Χανιά και η οποία βλέπει το φως της δημοσιότητας στις 11 Νοεμβρίου του 1912.
Σύμφωνα με αυτή «…άπαντες οι καταθέσαντες κατάδικοι των φυλακών Ιτζεδίν τον οβολόν των προς συνδρομήν τε και υπεράσπισιν των επιστράτων στρατιωτών και αδελφών ημών, υπέρ των μαχομένων προς απελευθέρωσιν των υποδούλων αδελφών ημών Ελλήνων, λαμβάνομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν υμάς όπως δημοσιεύσητε εις την Πατριωτικήν υμών εφημερίδα κατά λεπτός τα ονοματεπώνυμα και το καταδύναμιν κατατεθέν ποσόν…».
Ακολουθούν 35 ονόματα καταδίκων και το ποσό που ο καθένας καταθέτει, από 20 λεπτά ως 5 δραχμές ανάλογα με τις δυνατότητές του. Εντύπωση προκαλεί η κίνηση ενός Κρητικού κατάδικου ο οποίος αντί για χρηματικό ποσό καταθέτει το αργυρό ρολόι του αξίας 12 δραχμών.
Η άλωση του Ιτζεδίν
Δεν είναι και λίγα τα άγνωστα γεγονότα της ελληνικής αλλά και της κρητικής ιστορίας που αφήνουν το στίγμα τους στο πέρασμα του χρόνου.
Λίγο πριν την Μικρασιατική καταστροφή, στις αρχές του 1921 εκλέγεται η κυβέρνηση των Λαϊκών με πρόεδρο των Δημήτρη Γούναρη. Το κύριο βάρος της κυβέρνησης πέφτει στο Μικρασιατικό γεγονός που οδηγεί σε γενική επιστράτευση. Η δυτική Κρήτη αρνείται να στείλει ένοπλους και τον Σεπτέμβρη του 1921 με νόμο μόνο για την Κρήτη προβλεπόταν να εκτοπίζονται οι συγγενείς των ανυπότακτων. Τα γεγονότα είναι καταιγιστικά και τον Νοέμβριο οργανώνεται ένα ένοπλο σώμα περίπου 200 ανδρών. Ακολουθεί τριήμερη μάχη με τον στρατό. Μάλιστα το πλοίο ΜΥΚΑΛΗ που βρίσκεται στα Χανιά βάλει με βολές εναντίον τους.
Στις 24 Νοεμβρίου οι αντάρτες κινούνται προς τα ορεινά. Λίγο πριν φύγουν, επιτίθενται στο Ιτζεδίν και απελευθερώνουν περίπου 120 φυλακισμένους.
Χαρακτηριστικά, η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ της 29ης Νοεμβρίου του 1921, μεταξύ άλλων αναφέρει για τα γεγονότα:
«Ευτυχώς οι Οθωμανοί κατάδικοι νομοταγέστεροι ηρνήθησαν ν’ ακολουθήσουν εις την νέαν εγκληματικήν στασιαστικήν επιδρομήν των Χριστιανών συντρόφων των και επροτίμησαν τον πνιγηρόν αέρα των κελλίων των από την βοήν των ανέμων του βουνού».
Και η εφημερίδα συνεχίζει, αφήνοντας αιχμές για την διοίκηση και τη φρουρά:
«Αλλά ποία ήτο η φρουρά του Ιτζεδίν ήτις ηνέχθη την επιδρομήν μ’ εσταυρωμένας τας χείρας και δεν αντέστη εις αυτήν; Και πως η Στρατιωτική Διοίκησις δεν επρονόησεν εγκαίρως να ενισχύση την φρουράν και εξασφαλίση την φρούρισην των φυλακών; ”
Ο Δικτάτορας Πάγκαλος πίσω από τα κάγκελα
Στις 25 Ιουνίου του 1925 ανεβαίνει στην εξουσία μετά από στρατιωτικό κίνημα ο Θεόδωρος Πάγκαλος. Λειτουργεί αντιδημοκρατικά και καταργεί θεσμούς. Ξεκινάει τις διώξεις πολιτικών προσώπων και κομμουνιστών. Η άσχημη κατάσταση στην οποία έχει φέρει τον λαό οδηγεί στην ανατροπή του. Το 1926 ανατρέπεται από τον στρατηγό Γ. Κονδύλη και συλλαμβάνεται. Μετά από λίγες μέρες θα οδηγηθεί στις φυλακές του Ιτζεδίν. Ο Τύπος της εποχής περιγράφει με παραστατικό τρόπο τη διαδικασία της μεταφοράς του στην Κρήτη. Χαρακτηριστικά η εφημερίδα ΣΚΡΙΠ της 29ης Αυγούστου του 1926 αναφέρει σε σχετική ανταπόκριση.
«Περί το εσπέρας διαβιβάζετο εις την επί τον επί κεφαλής της συνοδείας αξιωματικόν διαταγή της επαναστάσεως όπως μεταφέρη αμέσως εις Κρήτην τον κ. Πάγκαλον και εγκλείση τούτον εις τας φυλακάς του Ιτζεδίν. Ολίγον μετά την λήψην της διαταγής κατέπλεε και η ΥΠΕΡΟΧΗ (ατμόπλοιο που έκανε ταξίδια στο Ιόνιο και το Αιγαίο μέχρι που βυθίστηκε στην Μονεμβασιά στις 26 Απριλίου του 1941 χτυπημένο από Στούκας). Οι αξιωματικοί κκ. Γεωργίου, Κουσίντας και Λαγογιάννης έσπευσαν τότε να εξυπνήσωσι τον κ. Πάγκαλον. Επλησίαζεν η 11η νυχτερινή, όταν ο κ. Γεωργίου εισήλθεν εις τον θάλαμον του κ. Παγκάλου. Εξηπλωμένος ούτος επί της κλίνης του, είχε παραδοθή εις έναν ταραγμένον ύπνον. Αναπνέων διακεκομμένως και μονολογών ανεταράσσετο διαρκώς, βασανιζόμενος από τις οίδε ποια όνειρα…».
Λίγο πιο κάτω ο ανταποκριτής περιγράφει την στιγμή της άφιξης του πλοίου στη Σούδα:
«Την νύχτα η ΥΠΕΡΟΧΗ έφτασεν εις Σούδαν. Μόλις αντίκρισε το φρούριον: Εδώ θα με κλείσουν; Είπε και έχασε πάλιν το θάρρος του. Περί την 10ην νυχτερινήν μεταφέρετο εις τας φυλακάς. Ο τριγμός των στροφίγγων της θύρας της φυλακής τον έκαμε να ριγήση…».
Ο Γλέζος στο Ιτζεδίν και η ΕΔΑ στα… κάγκελα
Tην παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1959 ο Μανώλης Γλέζος συλλαμβάνεται και κατηγορείται για κατασκοπία, ενώ δεν είναι βουλευτής της ΕΔΑ. Ήταν αντιστασιακός σε όλες τις ταραγμένες περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Μεταφέρεται στις Εγκληματικές φυλακές του Ιτζεδίν, νύχτα, την Πρωτοχρονιά του ’59, κάτι που ήταν αντίθετο με τους κανονισμούς των φυλακών. Η εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ σε σχετική ανταπόκρισή της στις 3 Ιανουαρίου του 1959 περιγράφει την μεταφορά του Γλέζου στο Ιτζεδίν.
«Μετά την αυστηρότατη απομόνωση ενός περίπου μηνός και την επομένην της μερικής άρσεώς της, ο Μανώλης Γλέζος μετήχθη αιφνιδιαστικά και εσπευσμένα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην πιο ακραία φυλακή της χώρας στο Ιτζεδίν της Κρήτης. […] Η μεταγωγή του μακριά από την Αθήνα, αποτελεί ουσιαστικά νέα μορφή απομονώσεως και αποβλέπει προφανώς να τον εμποδίση να οργανώση την υπεράσπισή του απέναντι σε μια βαρύτατη κατηγορία που η κοινή γνώμη την απορρίπτει με αγανάκτηση…».
Κλείνοντας το μικρό αυτό αφιέρωμα κοντοστέκομαι στις κιτρινισμένες σελίδες του Τύπου των αρχών του 1900, που περιγράφουν την τραγική κατάσταση που βρίσκεται το ίδρυμα από τα πρώτα κιόλας χρόνια λειτουργίας του, μέσα από μια σύρραξη, ανάμεσα στους κατάδικους των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών της Κρήτης.
«τα γεγονότα έλαβον χώραν εις τας φυλακάς Ιτζεδίν την παρελθούσαν Τρίτην, άτινα καταδεικνύουσι την κατάστασιν εις ην ευρίσκεται το ίδρυμα τούτο, όπερ κατήντησε πλέον παν ό,τι άλλο θέλετε να παραδεχθήτε, Κηφηνείον, Φρενοκομείον, Πρυτανείον ζωοκλεπτών, Κανιβαλλείον, αλλ’ ουδέποτε θα δυνηθήτε να το ονομάσητε πλέον Σωφρονιστήριον υπό την αληθή σημασίαν της λέξεως».
ΠΗΓΕΣ
• ΑΛΕΞΑΚΗΣ Σ. Ι., Ο πρώτος Στρατός της Κρήτης – Η Κρητική Πολιτοφυλακή (Ανάτυπον εκ του Δ’ τόμου των πεπραγμένων του Β’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου), Φιλολογικός Σύλλογος «ο Χρυσόστομος, Αθήνα 1969
• ΑΛΙΓΙΖΑΚΗ ΣΤΕΛΛΑ, Θέρισο 1905, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος, Χανιά 2003
• ΒΑΦΕΑΣ ΝΙΚΟΣ & ΒΟΥΡΛΙΩΤΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ, Ανυπότακτοι και αντάρτες στην απελευθερωμένη Κρήτη (1920-1922), Εφημερίδα ΑΥΓΗ 26 Αυγούστου 2011
• ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ ΕΜΜ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ, Ελευθέριος Βενιζέλος – Ο άνθρωπος, ο ηγέτης – Τα χρόνια της Κρήτης (1864-1910), Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος, Αθήνα 2018
• ΤΣΙΚΡΙΤΣΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ, Ελευθερίου Βενιζέλου επιστολές προς παπάν Στέφανον Προβατάκην, 1965
• Χανιώτικα Νέα 12/11/2022, Λυβιάκης Γιάννης, Στασιαστές στη Δυτική Κρήτη
• Τύπος εποχής
• el.wikipedia.org
