Bιότοπος – περιγραφή
H λατινική ονομασία του βοτάνου είναι GRATIOLA officinalis L. (Γρατιόλα η φαρμακευτική). Ανήκει στην οικογένεια των Σκροφουλαριϊδών. Φυτρώνει στην Ευρώπη, στη βόρειο και δυτική Ασία καθώς και στη βόρειο Αμερική. Είναι διαδεδομένη στους υγρούς τόπους, στα τυρφώδη εδάφη, τα έλη, τους λάκκους και τα ελώδη λιβάδια.
Στη χώρα μας δεν τη συναντούμε συχνά. Κύρια βρίσκεται σε δυτική Μακεδονία, Θεσσαλία, Ήπειρο, Μεσσηνία και στα νησιά του Ιονίου πελάγους αλλά δεν υπάρχει κάποια γνωστή δημώδης ονομασία του βοτάνου. Οι χωρικοί το γνώριζαν μόνο ως βότανο που δηλητηριάζει τα ζώα αν το φάνε..
Είναι πολυετής πόα το ύψος της οποίας κυμαίνεται από 15 έως 30 εκατοστά, με σαρκώδες ρίζωμα. Στέλεχος όρθιο, κενό εσωτερικώς, χωρίς ή με λίγες διακλαδώσεις, στρογγυλής τομής στη βάση του και τετράγωνης προς τα επάνω. Φύλλα αντίθετα με κολεούς, λογχοειδή, με λεπτές οδοντώσεις. Aνθη μασχαλιαία, μονήρη, με ποδίσκο και με ανοιχτό ρόδινο χρώμα ή κιτρινωπά με ελαφρά πορφυρή απόχρωση. Τα άνθη είναι ερμαφρόδιτα (έχουν αρσενικά και θηλυκά όργανα).
Ιστορικά στοιχεία
Η Γκρατιόλα έπαιξε σημαντικό ρόλο στη βοτανοθεραπευτική στον Μεσαίωνα. Τη χρησιμοποιούσαν πολύ συχνά και όλα τα ιατρικά βιβλία εξήραν τις αρετές του βοτάνου. Είχε μεγάλη εκτίμηση ως θεραπευτικό φυτό. Τη θεωρούσαν δώρο από τον Θεό για τους ανθρώπους. Ήταν αποδεδειγμένο γιατρικό για την αδύνατη καρδιά και το οίδημα που συνδεόταν με την πάθηση. Ο γλυκοζίτης γκρατιοτοξίνη που περιέχει το φυτό, λειτουργεί παρόμοια με την δακτυλιδίνη της δακτυλίτιδας. Στη συνέχεια εγκαταλείφτηκε λόγω της τοξικότητάς του και αντικαταστάθηκε από άλλα βότανα.
Στη Γαλλία το ονόμαζαν “το βοτάνι του φτωχού”. Αναφέρεται και με την ονομασία Ύσσωπος Hedge αλλά δεν έχει καμία σχέση με τον HYSSOPUS officinalis.
Παλαιότερα το φυτό ήταν φαρμακευτικό και το χρησιμοποιούσαν σαν ελαφρύ καθαρτικό και ελμινθοκτόνο. Η λαϊκή ιατρική χρησιμοποιούσε το φυτό εναντίον των δερματικών παθήσεων και των αιμορροΐδων.
Η ρίζα και το ανθισμένο στέλεχος του φυτού χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν για θεραπεία προβλημάτων του ήπατος, την μεγαλοσπληνία, υδρωπικία, ίκτερο, σκουλήκια εντέρων κ.ά.
Θεωρούσαν ακόμη ότι βοηθά σε προβλήματα αναφροδισίας, μανιακών εκδηλώσεων αλλά σε πολύ μικρές δόσεις. Αφού εγκαταλείφθηκε επί μεγάλο χρονικό διάστημα άρχισε και πάλι να χρησιμοποιείται από την ομοιοπαθητική.
Συστατικά -χαρακτήρας
Το βότανο είναι άοσμο αλλά έχει ναυτιώδη, δυσάρεστη και εξαιρετικά πικρή γεύση λόγω των γλυκοζιτών (κουκουρμπιτασίνες) που περιέχει. Εχει χημικές ουσίες οι οποίες έχουν δράση αντιβακτηριακή, αντιφλεγμονώδη, αντιαλλεργική και αντικαρκινική.
Η Γκρατιόλα περιέχει γλυκοζίτες, λιγνάνες, αλκαλοειδή, φλαβονοειδή, σαπωνίνες, γλυκοσίδια και καφεϊκό οξύ.
Ανθιση – χρησιμοποιούμενα μέρη – συλλογή
Ανθίζει από τον Ιούνιο μέχρι τον Αύγουστο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιείται το ανθισμένο φυτό. Η συλλογή του γίνεται τον Ιούνιο. Μετά την αποξήρανση οι ιδιότητές του είναι δραστικότερες του νωπού φυτού.
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις
Δρα ως διουρητικό με καρδιοτονωτική δράση και καθαρτικό. Το νωπό βότανο έχει εμετική και καθαρτική ενέργεια. Τα ξηρά κονιοποιημένα φύλλα ή το έγχυμα τους, έχουν έντονες καθαρτικές ιδιότητες. Το βότανο δρα επίσης κατά του αρθριτισμού, των ρευματοπαθειών, των παθήσεων του ήπατος, του δέρματος και των νεύρων, σε δόση 0,5 ή ενός γραμμαρίου. Η ρίζα είναι εμετική σε υψηλές όμως δόσεις προκαλεί έντονη γαστρεντερική φλόγωση και θάνατο.
Έχουν αναφερθεί θετικά αποτελέσματα από την χρήση του βοτάνου κατά της υδρωπικίας, κατά της αναφροδισίας, των μανιακών εκδηλώσεων, όπως και κατά των εντερικών σκωλήκων και της ταινίας, σε ελαφρές εμετικές δόσεις.
Τα εκχυλίσματα του G. officinalis έχουν χρησιμοποιηθεί σε συνδυασμό με πρόπολη και άλλα βότανα (βερμπάσκο) στην παρασκευή αλοιφών για τη θεραπεία της ακμής. Το βότανο χρησιμοποιείται σαν φάρμακο στην ομοιοπαθητική και σήμερα είναι σε χρήση ένα ρευστό εκχύλισμα σαν καθαρτικό και διουρητικό για περιπτώσεις αρθρίτιδας και παθήσεων του ήπατος, χρόνιας γαστρεντερίτιδας, κολικών παθήσεων των νεφρών και νυμφομανία.
Παρασκευή και δοσολογία
Το έγχυμα παρασκευάζεται με 3-10 γραμμάρια σε 150 γραμμάρια νερό και από αυτό λαμβάνεται μία κουταλιά της σούπας την ημέρα. Υπό μορφή εκχυλίσματος όπως αναφέρει ο Λεκλέρκ μπορεί να λαμβάνεται πρωί πριν το πρόγευμα σε ποσότητα 1 έως 2 γραμμαρίων μέσα σε αφέψημα μολόχας.
Προφυλάξεις
Η Γρατιόλα είναι τοξική. Εχουν προκληθεί θανατηφόρες δηλητηριάσεις από την χρησιμοποίηση της στο παρελθόν ως εκτρωτικό φάρμακο. Προκαλεί έμετο.
Σε υπερδοσολογία τα συμπτώματα είναι έκτρωση, νεφρική βλάβη και αιμορραγία του εντέρου.
Απαγορεύεται η χρήση του κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.
