H άγνωστη – γνωστή ποιήτρια και πεζογράφος Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου (1897-1977)

«Πόσο καθάριο της ζωής
το νόημα μπροστά μου…»

ΙΟΥΛΙΟΣ ΤΟΥ 2021 ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ πιστεύοντας πάντα πως η γραφή πρέπει να είναι πρωτίστως πράξη δικαιοσύνης θα παρουσιάσουν το πορτραίτο μιας ποιήτριας που αδικήθηκε κατάφωρα στην ιστορία της λογοτεχνίας μας κι ελπίζουν να φέρουν στο φως μιαν αλήθεια. Πρόκειται για την ποιήτρια Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου που το όνομά της πλέον στις μέρες μας είναι ακόμη γνωστό από το παρακάτω ποίημα του Καρυωτάκη: ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ1

«Τη σάρκα, το αίμα θα βάλω/ σε σχήμα βιβλίου μεγάλο.
“Οι στίχοι παρέχουν ελπίδες”/ θα γράψουν οι εφημερίδες.
“Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου”/ Και δίπλα σ’ αυτό τ’ όνομά μου.
Την ψυχή και το σώμα πάλι/ στη δουλειά θα δίνω, στην πάλη
Αλλά μετά τη δύση του ηλίου, θα πηγαίνω στου Βασιλείου.
Εκεί θα βρίσκω όλους τους άλλους/ λογίους και τους διδασκάλους.
Τα λόγια μου θάχουν ουσία,/ η σιωπή μου μια σημασία.
Θηρεύοντας πράγματα αιώνια/ θ’ αφήσω να φύγουν τα χρόνια.
Θα φύγουν και θάνε η καρδιά μου/ σα ρόδο που επάτησα χάμου».

Το ποίημα περιλαμβάνεται στην τελευταία συλλογή του Καρυωτάκη ”Ελεγεία και σάτιρες”. Πρωτοδημοσιεύτηκε όμως σε κυριακάτικη εφημερίδα το 1927 μαζί με το ποίημα ΜΙΚΡΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΕΙΣ Α ΜΕΙΖΟΝ κι έτσι ο ποιητής προήγγειλε την έκδοση της συλλογής του. Και τα δυο ποιήματα με σαρκασμό εστόχευσαν δύο ομότεχνους του. Στη “Σταδιοδρομία” με υποδόρια ειρωνεία έπληξε την Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου, στη “Μικρή συμφωνία εις Α μείζον” με ευθύβολα πυρά τον Μιλτιάδη Μαλακάση: «Α! κύριε, κύριε Μαλακάση,/ ποιος θα βρεθεί να μας δικάση,/ μικρόν εμέ κ’ εσάς μεγάλο,/ ίδια τον ένα με τον άλλο;/ τους τρόπους, το παράστημά σας/ το θελκτικό μειδίαμά σας/ το monocle που σας βοηθάει/ να βλέπετε μόνο στο πλάι/ και μόνο αυτούς να χαιρετάτε/ όσοι μοιάζουν αριστοκράται,/ την περιποιημένη φάτσα,/ την υπεροπτική γκριμάτσα,/ από τη μια μεριά να βάλη/ της ζυγαριάς, κι από την άλλη/ πλάστιγγα να βροντήσω κάτου,/ μισητό σκήνωμα θανάτου/ άθυρμα, συντριμμένο βάζον,/ εγώ, κύμβαλον αλαλάζον./ Α!κύριε, κύριε Μαλακάση,/ ποιος τελευταίος θα γελάση;».

Βέβαια ο Καρυωτάκης έβαλε μια υποσημείωση στο δεύτερο ποίημα: «*Οι στίχοι αυτοί απευθύνονται στον κοσμικό κύριο και όχι στον ποιητή Μαλακάση του οποίου δεν θα μπορούσε να παραγνωρίση κανείς το σημαντικό έργο».

Η δεινότητα του Καρυωτάκη ως ποιητή είναι αδιαμφισβήτητη. Η υποσημείωση του στο δεύτερο ποίημα τον προστάτευσε κάπως από την οργή των τότε ιερατείων της διανόησης. Αναρωτιέται η γράφουσα όμως γιατί με σιβυλλική πικρόχολη αρνητική διαφήμιση διαιώνισε την Κλεαρέτη Δίπλα – Μαλάμου;

ΟΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ αναζητώντας στοιχεία της προσωπικότητας της Κλεαρέτης Δίπλα – Μαλάμου διαπίστωσαν μιαν ωριμότητα και κοινωνική ενσυναίσθηση στο έργο της και στον βίο της, αλλά και μια αστική προέλευση με δυνατότητες κοινωνικής επιφάνειας που έχω την αίσθηση ότι ο μελαγχολικός ποιητής μας δεν τη συγχωρούσε εύκολα. Εξάλλου η πρόσληψη αλλά και η ερμηνεία της ποίησης είναι ζήτημα ιδιοσυγκρασίας. Προφανώς είχαν εντελώς άλλη θέαση της ίδιας της ζωής.

Στο σημείο αυτό παραθέτω ένα ποίημα της Κλεαρέτης Δίπλα που δημοσιεύθηκε στον Νουμά το 1914. Η ποιήτρια είναι μόλις 17 χρόνων και το ποίημα αφορά τον 2ο Βαλκανικό πόλεμο:
«Πνέμα του ολέθρου πέρασε, συντρόφι του πολέμου
και ρήμαξε τον τόπο.

Με τη γοργάδα επέρασε του κεραυνού.
Και του τρανού του ανασασμού η παγωνιά η χαλάστρα,
θανάτου αφήκε μούδιασμα στη γύρω πλατωσιά.
Στ’ αποκαΐδια των σπιτιών και στους σωρούς τη στάχτη
Παραπονιάρικοι καημοί πνιχτά μοιρολογάνε.
Των πατημένων χωραφιών τα νιοβγαλμένα φύτρα,
Βραχνάς τα δέρνει ασήκωτος, το φονικό ποδάρι.
Σωροί-σωροί τα πτώματα κι η ματωμένη λάσπη…
Στο κρύο και στην ερημιά, σα φίδι η ανατριχίλα
Σιωπηλά γλιστράει.
Κι ένα κεφάλι απόμερα, μ’ ολάνοιχτα τα μάτια κοιτάζοντας ψηλά,
έτσι βουβό κι ασάλευτο, λες πως αναθυμιέται
του ρημαγμένου σπιτικού την πονοπνίχτρα γλύκα,
στο τζάκι τη φωτιά»2

Το δείγμα γραφής της αν και πρωτόλειο έχει τη δύναμη της εναργούς εικονοπλασίας, το ισχυρό αντιπολεμικό βίωμα, μια σύνθετη στιχουργική για την ηλικία της, οπωσδήποτε πάλλει εντός του η υπόσχεση μιας ιδιαίτερης ποιητικής ταυτότητας. Την ίδια εποχή δημοσιεύει και ο συνομήλικός της Καρυωτάκης τα δικά του πρωτόλεια ποιήματα.

Η ποιήτρια γεννήθηκε στην Πρέβεζα το 1897 κι έζησε την παιδική της ηλικία στη Λευκάδα. Το 1909 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά της στην Αθήνα και φοίτησε στη Σχολή Καλών Τεχνών καλλιεργώντας την κλίση της στη ζωγραφική. Ωστόσο δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές της και αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία. Το 1922 τυπώθηκε η πρώτη ποιητική συλλογή της “Στο διάβα μου” και το 1929 δημοσιεύει μια συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο “Για λίγη αγάπη” που βραβεύθηκε το 1930 από την Ακαδημία, μάλιστα είναι η πρώτη Ελληνίδα που είχε αυτή την τιμή. Το 1936 δημοσιεύει τις “Γυναικείες ψυχές”, το 1938 τις “Ιστορίες για μεγάλα παιδιά” που βραβεύθηκε, το 1952 εκδίδει άλλη μια σειρά διηγημάτων με τίτλο “Μεγάλος ποταμός”, το 1955 τη δεύτερη ποιητική συλλογή της “Οι δρόμοι της ζωής” και το 1961 εκδίδει το χρονικό της κατοχής “Με χαμένη πυξίδα”.

Η ζωή παίζει περίεργα παιχνίδια.
Ο Καρυωτάκης αυτοκτονεί την 21η Ιουλίου του 1928 στην Πρέβεζα, τη γενέτειρα της Κλεαρέτης Δίπλα – Μαλάμου κι ένα χρόνο αργότερα η Κλεαρέτη βραβεύεται από την Ακαδημία. Η αλήθεια είναι ότι τελικά η Κλεαρέτη Δίπλα – Μαλάμου επιδόθηκε περισσότερο στην πεζογραφία και λιγότερο στην ποίηση. Να έπαιξε άραγε καθοριστικό ρόλο στην επιλογή της κατεύθυνσής της το δίστιχο του Καρυωτάκη; ΠΡΑΞΕΙΣ ΠΟΙΗΤΩΝ, ΠΡΑΞΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ, ΠΡΑΞΕΙΣ ΕΙΜΑΡΜΕΝΗΣ…

Πιθανώς οι αναγνώστες να υποθέτουν μια κάποια προσωπική σχέση μεταξύ των ποιητών όμως ποτέ δεν προέκυψε κάποιο στοιχείο που να τους συνδέει, ούτε έχει καταγραφεί κάποια αντίδραση της ποιήτριας.

Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι ο Καρυωτάκης δοξάστηκε μεταθανάτια στην Πρέβεζα, αφού πια όλο του το ποιητικό έργο συνδέθηκε με τον τόπο της αυτοκτονίας του, ενώ η πόλη -αν και γενέτειρα της Κλεαρέτης Δίπλα – Μαλάμου- εσίγησε για την ποιήτρια. Τουναντίον η Λευκάδα δόξασε την Κλεαρέτη με κάθε τρόπο. Ίσως γιατί τα Επτάνησα αποτέλεσαν την πρώτη πηγή έμπνευσής της.

Από το ποίημα “Λευκάδα” της συλλογής “Οι δρόμοι της ζωής”:

«…Μαστιγωμένοι απ’ τη βροχή διαβαίνανε/ κάτω απ’ το σπίτι μας ψαράδες,/ σαν ξωτικά βαριά κι αμίλητα/ στις μαύρες τους τις νιτσεράδες/ και γύρω μας της γειτονιάς παιδόπουλα/ στα σπίτια τρυπωμένα τώρα/ χαζεύαμε απ’ τα κλειστά παράθυρα/ με δέος και με χαρά την άγρια μπόρα/ χουχούλιζα το τζάμι κι όλο έγραφε/ το δάχτυλό μου ζωγραφιές λουσάτες:/ δράκους, δελφίνια,πέλαα, φτεροκάραβα/γοργόνες,σύγνεφα, αστραπές σπαθάτες…»3
Η υστεροφημία των δυο ποιητών διασταυρώνεται πλέον και συνδέεται αναπόδραστα αφού έτσι θέλησε ο Καρυωτάκης.

Πάντως αν ζούσε περισσότερο έχω την εντύπωση ότι αργότερα θα αναγνώριζε τουλάχιστον την τέχνη της στην πεζογραφία -αν όχι τη δυναμική προσωπικότητά της- που οπωσδήποτε την εξέλιξε περισσότερο.

Η Κλεαρέτη που κάποτε λοιδόρησε ο Καρυωτάκης αργότερα έγινε μια αληθινή αγωνίστρια. Στην Κυριακάτικη Αυγή στις 3-10-2004, στην σελίδα ΕΚΘΕΜΑΤΑ και στο άρθρο με τίτλο “Δύο μεγάλες καρδιές-Δύο άγρυπνες συνειδήσεις. Κλεαρέτη Δίπλα – Μαλάμου και Μπεάτα Κιτσίκη” η θεατρολόγος – δημοσιογράφος Ναταλία Κ. Κατηφόρη μας δίνει χρήσιμες πληροφορίες για την δράση της: «η ποιήτρια από τα εφηβικά της χρόνια βεβαίωσε το ανυπόταχτο φρόνημά της, την ευαισθησία και κλίση της προς κάθε τι που υποδήλωνε ηρωική σύλληψη της ζωής. Και είναι χαρακτηριστικό πως παιδί εκλεκτής και προβεβλημένης οικογένειας… ο παππούς της είχε σπουδαία θέση στην Ιόνια Πολιτεία και από τους προγόνους της εκείνη θαύμαζε το “γέρο Δίπλα” τον κλεφταρματολό και μέχρι το θάνατό αφοσιωμένο συμπολεμιστή του Κατσαντώνη… Η ποιήτρια στρατεύτηκε στο φεμινιστικό κίνημα, εντάχθηκε στο Κόμμα των Φιλελευθέρων, λάτρεψε τον Βενιζέλο, κατά τον πόλεμο υπηρέτησε εθελόντρια νοσοκόμα, στην Κατοχή ακολούθησε με συνέπεια τη σημαία του ΕΑΜ, μετά την απελευθέρωση αγωνίστηκε στις τάξεις των ειρηνιστικών οργανώσεων… στη διάρκεια του εμφυλίου δεν έπαψε να εκδηλώνει με παρρησία την αγάπη και αλληλεγγύη της προς κάθε διωκόμενο και ιδιαίτερα στους συναδέλφους της λογοτέχνες. Ο Μενέλαος Λουντέμης σε επιστολή του την προσφωνεί “ακριβή μου αδελφούλα” και την ευχαριστεί για τα βιβλία που του στέλνει.

Όταν η Μπεάτα Κιτσίκη δραστήρια Εαμίτισσα -που συνέχισε τη δράση της και στις μέρες του μεταδεκεμβριανού κράτους- η Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου άφοβα την υπερασπίστηκε με επιστολή της στην εφημερίδα ΒΗΜΑ του 1948. Η επιστολή της έκλεινε με την παρακάτω φράση: “Πώς είνε δυνατόν να το πιστέψω ότι καταδικάστηκε σε θάνατο ως προδότρια ,αυτή η παλληκαρίσια Κρητικιά, αυτή η φλογερή πατριώτισσα η Μπεάτα Κιτσίκη;”4

Τελικά η Κιτσίκη δεν εκτελέστηκε αλλά αποφυλακίστηκε με επιβαρυμένη ανεπανόρθωτα την υγεία της. Έγινε σύμβολο στις ψυχές των Ελλήνων και το όνομά της δόθηκε σε πολλά κορίτσια της εποχής. Σε ευχαριστήρια επιστολή της προς την Κλεαρέτη φαίνεται ολοφάνερα η ευγνωμοσύνη, η εκτίμηση και η αγάπη της προς το πρόσωπο της ποιήτριας.

Μια ποιήτρια του μεσοπολέμου υπήρξε η Κλεαρέτη που έβλεπε αυτά που θα έφερναν οι μέλλοντες καιροί και την ενδιέφερε οι επιθυμίες των γυναικών να γίνουν πραγματικότητα.

Γι’ αυτό στο πεζογραφικό έργο της αποκαλύπτει την τρομαγμένη ψυχή των γυναικών και διεκδικεί ως φεμινίστρια. Κι εδώ δέχθηκε κάποιες φορές τα αντρικά πυρά. Ποιος είπε ότι ήταν εύκολο να είσαι γυναίκα εκείνη την εποχή μας ή ακόμα και σήμερα; Μακάρι όμως η γυναικοκτονία να αφορούσε μόνο τη λογοτεχνία!

Η Κλεαρέτη Δίπλα – Μαλάμου απεβίωσε στην Αθήνα το 1977. Η σθεναρή προσωπικότητά της αναχαίτισε τις αντιξοότητες των εποχών και στάθηκε έως τέλους συνεπής στο όραμά της, μια λογοτεχνία που οδηγεί σε έναν καλύτερο κόσμο.

Ο Καρυωτάκης έκανε κάτι ολωσδιόλου περίεργο -άβυσσος η ψυχή των μεγάλων ταλαντούχων!- ενώ τη μείωσε ως ποιήτρια στο δίστιχό του, με τρόπο βέβαια μαστορικό και διφορούμενα υπαινικτικό, κατόρθωσε να τη μνημονεύει για πάντα.

Η ποίησή της ξεχάστηκε, η δική του ποτέ, άρα και το σχετικό ποίημα. Γιατί άραγε έπραξε έτσι;

Οι λέξεις έχουν μεγάλο φορτίο, πόσο μάλλον οι στίχοι των ποιητών που κρύβουν δαιδαλώδεις διαδρομές συναισθημάτων. Σκέφτομαι πολλές φορές μελετώντας τη ζωή ελασσόνων ποιητών, ότι παρέμειναν ελάσσονες γιατί δεν τους ενδιέφερε μια υστεροφημία κερδισμένη από ποικίλους εντυπωσιασμούς. Έτσι δεν γίνεται και στη ζωή; Ο αυθεντικός άνθρωπος είναι τόσο σίγουρος για τον εαυτό του που χαράζει εντελώς δικό του δρόμο, συχνά μοναχικό, ένα δρόμο όμως που πάντα οφείλει να οδηγεί στην προσφορά για το ανθρώπινο γένος.

Μια λησμονημένη ποιήτρια, όχι όμως για όλους. Στη Λευκάδα στο Μποσκέτο, το πάρκο κοντά στο λιμάνι, η προτομή της στέκει και ατενίζει σε θέση σηματωρού το απέραντο γαλάζιο της αιωνιότητας. Στίχοι από την μικρή ωδή που έγραψε προς τιμή της ο Κωστής Παλαμάς ψιθυρίζονται μαζί με τον πελαγίσιο αχό: «στης Ιόνιας φωτοθάλασσας το νησί, προσκυνήτρα ήρθες του Διάβα σου, ψάλτρα εσύ».

Οι Λευκαδίτες ευτυχώς υλοποίησαν την επιθυμία της όπως την εμπιστεύθηκε σε ένα ποίημά της που δημοσιεύθηκε στη Νέα Εστία το 1931:

«Πώς ήθελα να πέθαινα, έτσι απλά κι ωραία
Να ’ναι το πάρκο σιωπηλό, περίλυπη η αλέα,
Και πέρα, προς το σβήσιμο των δέντρων,
καβαλάρη να βλέπω να ’ρχεται σ’ εμέ το Χάρο να με πάρει
να ξεπεζεύει το κομψό κορμί με σβελτοσύνη,
να μου προσφέρει τ’ άσαρκα τα δάχτυλα
βοήθεια
κι εγώ να νιώθω πλάι του μια τέτοια
εμπιστοσύνη
κι έτσι σαν κύμα ανάπαψης στα πικραμένα στήθια.
Πόσο καθάριο της ζωής το νόημα μπροστά μου!
Κι ενώ θα κάνει μου τιμές εκείνος σαν ιππότης,
Εγώ καθώς τριαντάφυλλο να βγάλω την καρδιά μου
να του τη δώσω με ορμή μιανής αγάπης πρώτης5».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.Κ.Γ.ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ – ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΥΣΙΣΚΟΜΕΝΑ
ΕΚΔΟΤΗΣ: ΕΡΜΗΣ
2. Το ποίημα αντλήθηκε από το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ: “Δίπλα στην Κλεαρέτη Δίπλα-Μαλάμου”, με πολλές πληροφορίες από το βιβλίο του Κυπρίου λογίου Σάββα Παύλου “Μικροφιλολογικά και άλλα”.
3.Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια Ελλήνων Λογοτεχνών τ.2ος εκδ. Αφοί Κ.Παγουλάτου,1974
4.Κυριακάτικη Αυγή 3-10-2004/ σελίδα ΕΚΘΕΜΑΤΑ άρθρο: “Δύο μεγάλες καρδιές-Δύο άγρυπνες συνειδήσεις. Κλεαρέτη Δίπλα -Μαλάμου και Μπεάτα Κιτσίκη” Ναταλία Κ. Κατηφόρη
5.Από την ημερήσια ηλεκτρονική εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΖΩΝΗ: Κλεαρέτη – Δίπλα Μαλάμου. Ένα όνομα στη λήθη. Άρθρο του Πάνου Χατζηγεωργιάδη.
***όσον αφορά τη χρονολογία γέννησης και θανάτου της ποιήτριας δεν συμφωνούν οι διάφορες πηγές
***Το ημερολόγιο της Κλεαρέτης Δίπλα Μαλάμου εκδόθηκε από την ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΛΕΥΚΑΔΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ το 2007
***στο youtube υπάρχουν σχετικά βίντεο.

Η στήλη “Πράξεις Ποιητών” κάθε πρώτη Δευτέρα του μήνα θα παρουσιάζει το έργο και τη ζωή δημιουργών, λιγότερο γνωστών στην ευρύτερη κοινή γνώμη.