H ευθύνη

Ἀξίζει νὰ σταθοῦμε στὴ λέξη ἡ ὁποία ἐν μέσῳ πανδημίας ἔχει γίνει ἐργαλεῖο μὲ θέση κυριαρχικὴ στὸν δημόσιο λόγο. Στὴν ἀρχαιότητα θὰ βροῦμε τὴν καταγωγή της, ἀπὸ τὸ ρῆμα «εὐθύνω» (ἰσιώνω, διορθώνω) ποὺ μὲ τὴ σειρά του προέρχεται ἀπὸ τὸ ἐπίθετο «εὐθύς». Στὴν ἀρχὴ εἶχε τὴ μορφὴ «εὔθυνα, ἡ», ὅμως ἡ ἀλλαγὴ στὶς πλάγιες πτώσεις (“τῆς εὐθύνης”, “τῇ εὐθύνῃ”) ἔφερε τὴ μορφὴ μὲ τὴν ὁποία τὴ γνωρίζουμε σήμερα.

Aν καὶ χρησιμοποιεῖται πολὺ συχνά, ὅπως καὶ σύνθετες λέξεις τῶν ὁποίων εἶναι συστατικὸ (ὑπεύθυνος, ἀνεύθυνος, εὐθυνόφοβος καὶ τὸ σκωπτικὸ ἢ καὶ χλευαστικὸ ἀνευθυνοϋπεύθυνος), μοῦ φαίνεται πὼς εὔκολα προσπερνᾶμε τὴ σημασία της – ἴσως ἐπειδὴ αὐτὸ μᾶς συμφέρει. Ἐννοῶ τὴ σημασία πού, εἴτε θέλουμε εἴτε ὄχι, μᾶς γυρίζει πίσω στὸ χρόνο, δίνει ἀπάντηση στὶς ἀπορίες καὶ μᾶς φέρνει – κατὰ τὴν πολὺ γνωστὴ ἔκφραση – «πρὸ τῶν εὐθυνῶν μας».

Μὲ βάση, λοιπόν, τὴ σημασία τοῦ ρήματος “εὐθύνω”, εὐθύνη (εὔθυνα) ἦταν ἡ διόρθωση καὶ ἡ ἀποκατάσταση τῆς εὐθύτητας. Ἂν ἡ διόρθωση αὐτὴ συνδεόταν μὲ κάποιας μορφῆς σφάλμα ἀνθρώπου, ἡ λέξη εἶχε πλέον τὴν ἔννοια τῆς τιμωρίας. Οἱ δημόσιοι λειτουργοί, ὅσοι δηλαδὴ εἶχαν ἀναλάβει δημόσια ὑπηρεσία ἢ ἀρχὴ ἢ ἀξίωμα, ἦταν “ὑπεύθυνοι”, ποὺ σημαίνει ὅτι ἔπρεπε μὲ τὴ λήξη τῆς θητείας τους νὰ λογοδοτήσουν, προκειμένου τὸ ἔργο τους νὰ γίνει γνωστὸ σὲ ὅλους καὶ νὰ ὑποβληθεῖ στὸν προβλεπόμενο μὲ βάση τοὺς νόμους ἔλεγχο.

Ὑπῆρχε δὲ (στὴν Ἀθήνα) ἡ δυνατότητα νὰ κατηγορήσει κάποιος γιὰ κακὴ διαχείριση πρόσωπο στὸ ὁποῖο εἶχε ἀνατεθεῖ αὐτὴ ἡ ὑπηρεσία ἢ ἀρχὴ (ἡ συγκεκριμένη νομικὴ διαδικασία ὀνομαζόταν ἐπίσης “εὐθύνη”).

Σήμερα (δυστυχῶς!) ἡ λογοδοσία τῶν δημοσίων λειτουργῶν εἶναι κατὰ κανόνα στὰ ἀζήτητα. Περιοριζόμαστε στὸ νὰ λέμε ὅτι, π. χ., κάποιος ἔχει τὴν εὐθύνη γιὰ τὴ σωστὴ λειτουργία μιᾶς ὑπηρεσίας – ὅτι εἶναι ὁ “ὑπεύθυνος”. Καὶ πρέπει νὰ συμβεῖ κάτι πολὺ σοβαρό, ἀτασθαλία ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἀποσιωπηθεῖ, γιὰ νὰ γίνει ἔρευνα καὶ νὰ ἐπιβληθοῦν κυρώσεις. Ἀποτίμηση ὅμως τῆς συνολικῆς προσφορᾶς ἑνὸς ὑπαλλήλου σπανίως γίνεται, καὶ μάλιστα μὲ τρόπο ἀντικειμενικό, πολὺ περισσότερο ὅταν πρόκειται γιὰ “διακεκριμένα” πρόσωπα. Ἀσφαλῶς, ἡ παραμονὴ γιὰ πολλὰ χρόνια στὴν ὑπηρεσία δημιουργεῖ πρακτικὰ προβλήματα. Ποιός ὅμως δὲν μπορεῖ νὰ διακρίνει τὴν ἀπροθυμία ποὺ ὑπάρχει καὶ ποὺ μετουσιώνεται πολλὲς φορὲς σὲ σφοδρὴ ἀντίδραση, ὅταν γίνεται λόγος γιὰ ἀξιολόγηση; Κατάληξη εἶναι ἡ μετὰ πολλῶν ἐπαίνων (κενῶν ὅμως περιεχομένου) ἔξοδος ἀπὸ τὴν ὑπηρεσία – ὅπως καὶ ἂν ὀνομάζεται αὐτή: ἐθελουσία ἔξοδος, ἀποστρατεία τιμητική, συνταξιοδότηση, παροπλισμὸς κ.λπ. Καὶ γιὰ νὰ ἐπιβεβαιωθεῖ ὁ κανόνας αὐτός, οἱ μόνοι γιὰ τοὺς ὁποίους ὑπάρχει ἡ δυνατότητα παραμονῆς στὴ θέση τους εἶναι οἱ πολιτικοὶ καὶ ὁ Κλῆρος, κυρίως ὁ ὑψηλόβαθμος.

Μέσα ἀπὸ ὅσα σημειώθηκαν ὣς τώρα προκύπτει ὅτι ἡ εὐθύνη, μὲ τὴ σημερινὴ ἔννοια τῆς λέξης, σχετίζεται τόσο μὲ τὴν Πολιτεία καὶ τὴν κοινωνία ὡς ὀργανωμένα σύνολα ὅσο καὶ μὲ τὸ κάθε ἄτομο χωριστά. Πρόκειται γιὰ δοχεῖα συγκοινωνοῦντα, δὲν νοεῖται ἑπομένως διαχωρισμὸς ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἄποψη ὅτι ἡ εὐθύνη γιὰ κάποιο θέμα κοινοῦ ἐνδιαφέροντος βαρύνει τὴ μία ἀπὸ τὶς δύο πλευρές. Προφανῶς, διαφοροποίηση ὑπάρχει στὸ ρόλο ποὺ ἔχει κάθε πλευρά, κατὰ συνέπεια καὶ στὴν ποιότητα καὶ στὸ βάρος τῆς εὐθύνης των: οἱ ἐνέργειες τῶν ὀργάνων τῆς Πολιτείας ἀφοροῦν τὸ σύνολο τῶν πολιτῶν, κάτι ποὺ δὲν ἰσχύει καὶ ἀντιστρόφως.

Αὐτὴ ἡ θεώρηση τοποθετεῖ τὴν “εὐθύνη” στὸ πλαίσιο τῆς ἠθικῆς καὶ τῶν κανόνων της. Καὶ ὁ Πλάτων στοὺς «Νόμους» ἐμμέσως ἀλλὰ σαφῶς εἶχε προβάλει τὸν ἠθικοῦ περιεχομένου χαρακτήρα της ὁρίζοντας ὅτι ἡ ἐξέταση (καὶ ἀξιολόγηση) τῶν ἀρχόντων πρέπει νὰ γίνεται «ἐν δίκῃ ἀμέμπτῳ τε καὶ ἀμέμπτως» καὶ ἀπὸ κριτὲς οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀνώτεροί τους (σήμερα, ὅπως εἶναι γνωστό, ἔχει “κατακτηθεῖ” τὸ δικαίωμα οἱ κατώτεροι νὰ κρίνουν τοὺς ἀνώτερους). Δίκη (κρίση) δὲ “ἄμεμπτος” ὑπάρχει μόνον ὅταν εἶναι δίκαιη, ὅταν δηλαδὴ στηρίζεται στοὺς νόμους ποὺ ἰσχύουν.

Ἴσως κάποιος προβάλει ὡς ἀντίλογο τὸ ὅτι τὸ δημοκρατικὸ πολίτευμα θεμελιώνεται καὶ στὸ δικαίωμα τοῦ ἐκλογικοῦ σώματος νὰ ἀξιολογεῖ καὶ νὰ κρίνει ὅσους ἀσκοῦν ἐξουσία. Εἶναι ἀλήθεια αὐτό. Στὸν ἴδιο ὅμως βαθμὸ ἀληθεύει καὶ τὸ ὅτι οἱ ἐκλογεῖς ἐκφράζουν τὴν ἄποψή τους ἀνὰ τετραετία, ἐνῶ οἱ ἐκλεγμένοι ἄρχοντες παίρνουν ἀποφάσεις καθ’ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς τετραετίας. Ἂν δοῦμε διαφορετικὰ τὸ θέμα αὐτό, θὰ ποῦμε ὅτι οἱ μὲν βρίσκονται μπροστὰ στὶς εὐθύνες τους μιὰ φορὰ στὰ τέσσερα χρόνια ἐνῶ οἱ δὲ κάθε μέρα. Ἂν καὶ φαίνεται ἀνισοβαρὴς αὐτὸς ὁ ἐπιμερισμός, πρέπει νὰ θυμόμαστε ὅτι ὀφείλεται στὸν τρόπο λειτουργίας τῆς ἀντιπροσωπευτικῆς δημοκρατίας. Τὸ ἀποτέλεσμα πολὺ καλὰ τὸ γνωρίζουμε, καθὼς μὲ ἄλλη ἐντολὴ ἐκλέγονται οἱ ἀντιπρόσωποι τοῦ λαοῦ καὶ ἄλλα συνήθως ἐφαρμόζουν ὅσοι τύχει νὰ ἀναλάβουν τὴ διακυβέρνηση.

Τὸ χειρότερο εἶναι ὅτι, ἂν κάτι δὲν πάει καλὰ στὸ ἔργο τῶν κυβερνώντων, εὔκολα ὑποδεικνύεται ἀπὸ αὐτοὺς ὁ φταίχτης – ὁ λαός. Οἱ ἴδιοι δύσκολα βρίσκουν τὸ θάρρος νὰ παραδεχτοῦν καὶ νὰ ὁμολογήσουν μὲ συγκεκριμένο τρόπο καὶ μὲ παρρησία τὰ λάθη τους. Ὄχι σπάνια παραβαίνουν ἢ ἀψηφοῦν νόμους ποὺ οἱ ἴδιοι εἶχαν θεσπίσει. Ἀντίθετα, πολὺ εὔκολα, γιὰ παράδειγμα, ὑποδείχτηκε τὰ τελευταῖα χρόνια ὡς αἰτία τῆς οἰκονομικῆς κρίσης τὸ ὅτι “μαζὶ τὰ φάγαμε” – μὲ ἀποτέλεσμα νὰ χρεωκοπήσει ἡ χώρα. Τὸ ἴδιο εὔκολα καὶ τώρα τὸ φταίξιμο (καὶ μάλιστα προκαταβολικὰ) μετακυλίεται στοὺς πολίτες: ἡ ἐπίκληση τῆς “ἀτομικῆς εὐθύνης” (ἡ ὁποία προφανῶς, καὶ γιὰ ὅλα τὰ θέματα, ὑπάρχει) ἀποσκοπεῖ στὸ νὰ συγκαλύψει λάθη, παραλείψεις, ἀδυναμίες κ.λπ. ὅσων ἔχουν τὴν ἐντολὴ γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς πανδημίας.

Ἡ ἐπίκληση αὐτὴ προκαλεῖ, δικαιολογημένα, θυμὸ ἢ καὶ ἀγανάκτηση, ἐπειδὴ δὲν ἔχει ἠθικὴ βάση: οἱ εὐθύνες δὲν μοιράζονται μὲ τρόπο δίκαιο – καὶ μάλιστα ὄχι ἀπὸ ὄργανο ποὺ ἔχει τὴ σχετικὴ ἐντολὴ ἢ ἁρμοδιότητα (π. χ. Δικαστήριο), ἀλλὰ ἀπὸ τὴν πλευρὰ ποὺ ἐξ ἀντικειμένου ἔχει τὸ μεγαλύτερο μερίδιο. Ἐπιπλέον, τὸ νὰ στοχοποιοῦνται συλλήβδην οἱ πολίτες ἢ ἔστω ὁμάδες πολιτῶν ὡς ἀρνητὲς τῆς “ἀτομικῆς εὐθύνης” ὑπονομεύει τὴν κοινωνικὴ συνοχὴ ἀλλὰ καὶ τὶς σχέσεις τῆς Πολιτείας μὲ τοὺς πολίτες της. Ὅσοι προωθοῦν παρόμοιες ἀπόψεις δὲν πρέπει νὰ ξεχνοῦν ὅτι ἡ καλλιέργεια καὶ ἡ ἀποδοχὴ τῆς ἀτομικῆς εὐθύνης εἶναι θέμα παιδαγωγίας, ἔργο δηλαδὴ τῆς Πολιτείας. Ἡ ὁποία ὀφείλει, πλὴν ἄλλων, νὰ διδάσκει ἀπὸ τὴ μικρὴ ἡλικία τοὺς πολίτες της ὅτι εἶναι ταυτοχρόνως ἄτομα καὶ μέλη τοῦ συνόλου. Μὲ τὶς ἰδιότητες αὐτὲς θὰ πορευθῦν σὲ ὅλη τὴ ζωή τους ἔχοντας δικαιώματα ἀλλὰ καὶ ὑποχρεώσεις.

Στὸ πλαίσιο τῆς παιδαγωγικῆς ἀποστολῆς της ἡ Πολιτεία ὀφείλει μέσω τῶν λειτουργῶν της, καὶ πρωτίστως τῶν κορυφαίων, νὰ δίνει τὸ καλὸ παράδειγμα μὲ τὸ σεβασμὸ τῶν νόμων.

Μόνο τότε οἱ πολίτες θὰ μπορέσουν ἀγόγγυστα νὰ ἀναλάβουν καὶ νὰ σηκώσουν τὶς δικές τους εὐθύνες. Νὰ πορευτοῦν δηλαδὴ μὲ τρόπο ποὺ δείχνει ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὸν ἑαυτό τους σκέφτονται καὶ τοὺς ἄλλους, τὰ δικαιώματα τῶν ὁποίων ἀναγνωρίζουν καὶ σέβονται.

Ὁ ὀργανισμὸς ποὺ λέγεται “Πολιτεία” – εἶναι γνωστὸ αὐτὸ – ἀντλεῖ ὀξυγόνο καὶ ζωὴ ἀπὸ τὴ συνειδητὴ τήρηση κανόνων καὶ ὁρισμῶν ἐκ μέρους ὅλων ἀνεξαιρέρως τῶν μελῶν της. Θὰ ἔλεγα ὅτι ἰσχύουν ὅσα καὶ στὸν ἄλλο μεγάλο ὀργανισμὸ ἰσχύουν, στὴν Ἐκκλησία. Καὶ σ’ αὐτὴν ὑπάρχει ἡ συλλογικὴ εὐθύνη τὴν ὁποία ἔχουν οἱ ἐπικεφαλῆς, ὑπάρχει ὅμως καὶ ἡ ἀτομική. Ἡ διαφορὰ βρίσκεται στὸ ὅτι παρεμβάλλεται ὁ σημαντικὸς παράγων “πίστη”, μὲ βάση τὸν ὁποῖο τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας διαμορφώνουν τὴν προσωπικὴ στάση τους στὸ πλαίσιο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς.

Κάτι σημαντικὸ γιὰ τὸ τέλος: εἴτε γιὰ τὴν Πολιτεία μιλᾶμε εἴτε γιὰ τὴν Ἐκκλησία, ἀτομικὴ εὐθύνη ἔχουν, πρῶτοι ἀπὸ ὅλους, ὅσοι κρατοῦν τὰ ἡνία καὶ διοικοῦν. Καὶ ἔχουν χρέος, πρὶν τὸ ζητήσουν ἀπὸ τοὺς πολίτες καὶ ἀπὸ τοὺς πιστούς, νὰ ἔχουν ἀναλάβει τὴν δική τους “ἀτομικὴ εὐθύνη”. Διαφορετικά, θὰ εἰσπράξουν τὴν ὀργὴ τῶν ἀνθρώπων καὶ τὰ ἀμείλικτα “οὐαὶ” ποὺ εἶχε ἀπευθύνει στοὺς Φαρισαίους ὁ Χριστός.