Σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς, που λες και όλα καταρρέουν, ή τουλάχιστον αλλάζουν και καθώς ολοκληρώνεται ακόµη µία δύσκολη, έως πολύ κακή µελισσοκοµική χρονιά, φαντάζει πια απαραίτητο όλοι να πάρουµε θέση γιατί όλοι είµαστε συνυπεύθυνοι. Και δεν αναφέροµαι σε µεγάλα φιλοσοφικά ζητήµατα (π.χ. υπάρχει ηθική στον καπιταλισµό;), αναφέροµαι σε «µικρά» θέµατα, που µας αφορούν άµεσα. Όπως για παράδειγµα «γιατί µελισσοκοµούµε;», γιατί είµαστε µελισσοκόµοι;
Προσωπικά πάντα αντιδρούσα στη λέξη «µελισσοτρόφος» και η αιτία είναι απλή:
«µελισσοκοµία», µέλισσα + κοµίζω = φέρω, µεταφέρω, προσφέρω
«µελισσοτροφία», µέλισσα+ τρέφω = παρέχω σε κάποιον τροφή, εκτρέφω ζώα, αφήνω να αναπτυχθεί
Γιατί λοιπόν «µελισσοκοµούµε»;
Η σχέση του ανθρώπου µε τη µέλισσα ήταν πάντα σχέση ζωής. Το µελίσσι του έδινε τροφή, φάρµακα, είδη πρώτης ανάγκης. Πάντα όµως δηµιουργούταν και µία άλλου είδους σχέση, πιο θεωρητική, πιο βιωµατική, πιο φιλοσσοφική… Γιατί άραγε;;;
Όταν ανοίγεις ένα µελίσσι αισθάνεσαι ότι «µπαίνεις» σε έναν άλλο κόσµο, που παρόµοιό του δεν έχεις ξαναδεί. Πολυκοσµία, κίνηση, µυρωδιές, ήχοι. Χρειάζεσαι χρόνο για να αρχίσεις να βλέπεις κανονικά, να παρατηρείς. Και για να το κάνεις αυτό πρέπει να πάρεις βαθιές εισπνοές, να ηρεµήσεις, να συγκεντρωθείς. Άρα πρέπει να αποβάλλεις τον φόβο! Να είσαι σε µια ήρεµη εγρήγορση.
Και αυτό είναι το πρώτο πράγµα που σου µαθαίνει η ενασχόληση µε το µελίσσι, Να αποβάλλεις τον φόβο για το φυσικό σου περιβάλλον. Να Παρατηρείς!!!
Και τότε ο διαφορετικός αυτός κόσµος σου φανερώνει τα «µυστικά» του.
Η βασίλισσα ωοτοκεί. Οι µέλισσες – ακόλουθοι την περιποιούνται και την ταΐζουν. Όµως µόνο αυτό; Όχι φυσικά. Την ελέγχουν κιόλας. Την αγγίζουν, για να ελέγξουν εάν είναι υγιής, εάν οι µυρωδιές – φεροµόνες είναι αρκετά έντονες, ώστε να µπορεί ακόµη να κρατάει το σµήνος συγκεντρωµένο, την παρακολουθούν για να είναι βέβαιες ότι κάνει σωστά τη δουλειά της και δεν τεµπελιάζει. Το ότι λέγεται από τον άνθρωπο «βασίλισσα» δεν σηµαίνει ότι είναι και αρχηγός….
Και ποιος αποφασίζει τότε σ’ αυτή την κοινωνία; Μα φυσικά η πολυπληθέστερη οµάδα, αυτή που κάνει όλη τη δουλειά, οι εργάτριες µέλισσες, αυτές που χτίζουν, φροντίζουν τον γόνο, προστατεύουν και καθοδηγούν, συλλέγουν και αποθηκεύουν τις τροφές. Και αποφασίζουν µε διαδικασίες άµεσης δηµοκρατίας!!!
Παρατηρώντας λοιπόν τη ζωή ενός µελισσιού κατά τη διάρκεια ενός χρόνου έρχεται το 2ο πράγµα που σου µαθαίνει η ζωή σου µε το µελίσσι. Να σκέφτεσαι!!! Να συνδυάζεις εικόνες (µέλισσες στα λουλούδια, µέλι στη κυψέλη) και να δηµιουργείς γνώση.
Και τότε ανοίγει και ένας άλλος κόσµος µπροστά σου, ο κόσµος ο φυσικός. Άνοιξη, πολλά ανθισµένα φυτά, οι µέλισσες συλλέγουν πολύ γύρη, η βασίλισσα γεννά εντατικά, το µελίσσι µεγαλώνει.
Όµως για να ανθίσουν πολλά φυτά πρέπει ο καιρός να είναι καλός, να βρέξει να ποτιστεί η γη. Αρχίζεις να παρατηρείς τον καιρό.
Και έτσι ο άνθρωπος ξαναπαίρνει το µονοπάτι, που άφησε χρόνια πολλά πριν, το µονοπάτι προς τον εαυτό του σαν µέρος του φυσικού περιβάλλοντος, όχι σαν αρχηγός, όχι σαν ο «πρώτος», αλλά σαν ένα κοµµάτι του σύµπαντος.
Όµως ο άνθρωπος είναι άνθρωπος. Θέλει να επεµβαίνει στις καταστάσεις, στις άλλες µορφές ζωής.
Τα µελίσσια µπορούν να του δώσουν κέρδος. Μπορεί να µάθει τον κύκλο ζωής τους και να τα εκµεταλλευτεί ώστε να κερδίσει πολλά. Γιατί το µελίσσι να µαζεύει µόνο µία φορά µέλι; Εγώ θα το µετακινώ ανά την Ελλάδα και θα εκµεταλλεύοµαι περισσότερες ανθοφορίες, άρα θα το κάνω να µαζεύει περισσότερο µέλι. Όλο το χρόνο.
∆εν χρειάζεται να έχει χειµώνα. Το Φεβρουάριο θα δουλεύουν στην Καλαµάτα και τον Ιούλιο στην Οίτη, και τον Οκτώβριο στην Εύβοια.
Και τότε ο άνθρωπος µαθαίνει το 3ο πράγµα από το µελίσσι, «ένας οργανισµός φυτό, άνθρωπος, ζώο, έντοµο, είναι σαν ένα κράκερ. Εάν δεν τον µεταχειριστείς σωστά, παίρνεις ψίχουλα!!
Ένα µελίσσι που µετακινείται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους αποσυντονίζεται, κουράζεται, αρρωσταίνει και τελικά πεθαίνει.
Όσες τεχνητές τροφές και φάρµακα και να του δώσει ο µελισσοκόµος, δεν µπορούν να υποκαταστήσουν τη φυσιολογική πορεία της ανάπτυξής του, ούτε τη φυσική του διατροφή (µέλι και γύρη), ούτε τη φυσική του άµυνα σε αρρώστιες και εχθρούς (πρόπολη, µέλι).
Αυτό αλήθεια δεν συµβαίνει και στον άνθρωπο, που ζει όλη του τη ζωή στη πίεση για να αποκτήσει περισσότερα (χρήµατα, σπίτια), χωρίς ξεκούραση, γαλήνη, χαρά;;
Και έτσι ο άνθρωπος – µελισσοκόµος πια παίρνει, εάν µπορεί, το 4ο µάθηµα από το µελίσσι. Καταλαβαίνει ότι είναι αδιέξοδη η µανία για το κέρδος µε κάθε κόστος. Άλλωστε το κόστος παραγωγής του ξεπερνάει τις απολαβές του. Αρχίζει να αµφισβητεί ακόµη και εκφάνσεις της δικής του ζωής. Γιατί τόσο τρέξιµο, γιατί τόσο άγχος. Έτσι κι αλλιώς δεν θα µπορέσεις ή δεν θα προλάβεις να ευχαριστηθείς τους «κόπους» σου. Αρχίζει να ξεχωρίζει τα σοβαρά από τα λιγότερο σοβαρά πράγµατα. Αρχίζει να χαίρεται, όποτε πηγαίνει στα µελίσσια του, σαν εκδροµή, να διαλέγει µέρη για να τα τοποθετήσει, που θα αρέσουν και σ’ αυτόν. Προτρέπει τα παιδιά του να τον ακολουθήσουν, για να περάσει λίγο χρόνο µαζί τους. Μειώνει τον αριθµό των µελισσιών του, ώστε να µπορεί να τα διαχειριστεί καλύτερα. Παράγει και άλλα προϊόντα, εκτός του µελιού, ανοίγεται σε νέες αγορές, αποφασίζει να µεταδώσει τις γνώσεις του και την αγάπη του, κάνοντας επισκέψιµο το µελισσοκοµείο του. Ψάχνει να βρει τρόπους, χρησιµοποιώντας εργαλεία όπως η τεχνολογία, ώστε να µειώσει την επίδραση του ανεξέλγκτου καιρού
ΝΑΙ το µελίσσι και η Μελισσοκοµία «φτιάχνουν τον άνθρωπο». Μπορούν να λειτουργήσουν σαν αποτοξίνωση, από τον τοξικό τρόπο ζωής. Μπορούν να τον βοηθήσουν να βρει το κοµµένο νήµα, να προσεγγίσει ξανά στη φυσικότητά του.
Ναι ο άνθρωπος είναι ένα από τα εκατοµµύρια φυσικά όντα που συµβιώνουν στον πλανήτη µας. Όµως είναι και κάτι άλλο. Είναι το µόνο σκεπτόµενο ον, που µπορεί να παρεµβληθεί µε την εξέλιξη της ζωής του στον πλανήτη µας. Κι αυτό γιατί η ανθρώπινη φύση του υφίσταται µόνο γιατί και όταν βρίσκεται µέσα σ’ ένα πνευµατικό, πολιτικό, ηθικό και πολιτισµικό περιβάλλον, το οποίο δεν το παρακολουθεί απλώς παθητικά και αδιάφορα αλλά έχει ανάγκη να το νοηµατοδοτεί, να επεµβαίνει πάνω σ’ αυτό, να το τροποποιεί και να το µετασχηµατίζει. Τελικά η ανθρώπινη φύση δεν υπάρχει χωρίς την ανθρωπότητα στο σύνολό της και υπάρχει γιατί βρίσκεται µέσα σ’ ένα πνευµατικό, πολιτικό, ηθικό και πολιτισµικό περιβάλλον.
Σε αυτή τη βάση δεν µπορούσε απλώς να «κλέβει» το µέλι και τα άλλα προϊόντα του µελισσιού. ∆εν µπορούσε να µην προκαλέσει το ενδιαφέρον του αυτή η απόλυτα συλλογική οντότητα της Apis mellifera, για την οποία γρήγορα φυσικά κατάλαβε ότι «Una apis, nulla apis», «µια µέλισσα καµία µέλισσα».
Πως το καταφέρνουν οι µέλισσες;
Πως έχουν δηµιουργήσει αυτή την «τέλεια», µνηµείο αλτρουισµού, κοινωνία; Πώς µπόρεσαν να λύσουν το πανανθρώπινο δίπολο µεταξύ συλλογικότητας και ατοµικότητας;;
Έτσι αναπόδραστο φαίνεται το γεγονός ότι, στο βαθµό που, η δυτική ειδικά σκέψη, έχει δοµηθεί σε µια δυαδική αντίθεση µεταξύ κοινωνίας και ατόµου, η κοινωνία της µελιτοφόρου µέλισσας µε τον εντυπωσιακό κολεκτιβισµό της υπήρξε ένα βαρόµετρο των συνεχώς µεταβαλλόµενων σχέσεων µεταξύ αυτών των διαλεκτικών πόλων.
Οι µέλισσες εργάζονται µέχρι θανάτου παράγοντας και αποθηκεύοντας µέλι για τη µελλοντική ασφάλεια της κοινωνίας. Θα κεντρίσουν κάθε πλάσµα που απειλεί την αποικία, αν και αυτό απειλεί την ίδια τους τη ζωή, ενώ οι άρρωστες µέλισσες θα αποµακρυνθούν οικειοθελώς από την κοινωνία, ώστε να ελαχιστοποιηθεί η εξάπλωση της µόλυνσης.
Σε κάθε ένα από αυτά τα παραδείγµατα, ο κολεκτιβισµός ερµηνεύεται ως η άρνηση της ατοµικότητας. Αυτό όµως σε ένα ανθρωποµορφικό πλαίσιο αποτελεί µία εκτροπή, µία «επανάσταση», αφού σε έναν πραγµατικά συλλογικό τρόπο ύπαρξης δεν υπάρχουν άτοµα που πρέπει να αναιρεθούν και κανένας εαυτός που πρέπει να θυσιαστεί…..
Τελικά στη µακραίωνη ιστορία του ανθρώπου στη γη θα µπορούσε κανείς σχεδόν να ανιχνεύσει την µεταβαλλόµενη πολιτιστική πορεία των ιδανικών του κολεκτιβισµού και του ατοµικισµού, αλλά και τις διάφορες ιδεολογικές εκφάνσεις τους µέσω µιας ιστορικής ανάλυσης των «θεωριών» που κατά ιστορική περίοδο επικράτησαν, για το νόηµα και τη σηµασία της κοινωνίας των µελισσών.
Η βάση ίσως του πολιτιστικού φαντασιακού σχετικά µε τις µέλισσες που διατρέχει όλη την ιστορία του ανθρώπου από τους αρχαίους έως τους νεότερους χρόνους µπαίνει στην αρχαία Ελλάδα.
Στην αρχαία Ελλάδα, οι κοινωνίες των µελισσών θεωρούνταν ως ένα είδος πολιτικής κοινότητας στη φύση, µια ιδανική φυσική πολιτεία και οι µέλισσες συµβόλιζαν την ενάρετη αφοσίωση στο συλλογικό καλό. Η ηθική µέλισσα είναι σύµβολο της πολιτικής αρετής, σε αντίθεση µε το ιδιωτικό συµφέρον.
Οι µέλισσες είναι εργατικές και η αφοσίωσή τους στην αποικία θεωρείται έκδηλη στη δραστηριότητά τους – δεν εργάζονται για τον εαυτό τους, αλλά για το καλό της κυψέλης, και κάθε µέλισσα πρέπει να εργάζεται. Οι κηφήνες που δεν εργάζονται σύντοµα αποκλείονται από την κυψέλη και αφήνονται να πεθάνουν, όταν έχουν εξυπηρετήσει τον αναπαραγωγικό τους σκοπό. Έτσι, η πολιτιστική εγγραφή των µελισσών ως συµβόλων πολιτικού καθήκοντος, αλτρουισµού και συλλογικής αρετής είναι τόσο οικονοµική όσο και πολιτική.
Κατά τη µεσαιωνική και πρώιµη σύγχρονη περίοδο οι µέλισσες χαιρετίστηκαν ως πρότυπα ταυτόχρονα καλής διακυβέρνησης, εργατικότητας και υπακοής. Το όραµα ήταν η κοινωνία των µελισσών ως υπόδειγµα µιας φυσικής τάξης στην οποία ο καθένας γνωρίζει τη θέση του και εκπληρώνει αποτελεσµατικά τα καθήκοντά του, συµβάλλοντας έτσι στο κοινό καλό.
Οι Άγγλοι βασιλόφρονες τον 16ο και 17ο αιώνα επεσήµαναν την τέλεια υποταγή των µελισσών στον θεϊκά χειροτονηµένο ηγεµόνα τους ως απόδειξη ότι η µοναρχία είναι θεµελιωµένη από τη φύση.
Φυσικά για να είναι ολοκληρωµένη η εικόνα η κοινωνία των µελισσών έπρεπε να είναι πατριαρχική και η βασίλισσα των µελισσών ήταν στην πραγµατικότητα µια αρσενική βασιλική µέλισσα.!!!
Την ίδια όµως εποχή που οι βασιλόφρονες της Αγγλίας χαιρέτιζαν τη θεϊκή µοναρχία των µελισσών, οι επαναστάτες στη Γαλλία υιοθέτησαν την κυψέλη ως σύµβολο της ∆ηµοκρατίας, υποδηλώνοντας την κοινότητα των εργαζοµένων και το αστικό ιδεώδες.
Με τον αργό θάνατο της φεουδαρχίας, τη σταθερή πορεία νίκης της αστικής τάξης, αλλά κυρίως µε τις οικονοµικές µεταβολές που υποστήριξε η βιοµηχανική επανάσταση και η αναδιανοµή του πλούτου, που οδήγησαν στις κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές του 19ου και του 20ού αιώνα, η κοινωνία των µελισσών έπαιρνε «µυθικές» ερµηνείες, που σχετίζονταν πάντα από την κοινωνική θέση της τάξης που τα έδινε.
Έτσι οι µέλισσες υιοθετήθηκαν µερικές φορές ως σύµβολα της συνεταιριστικής οργάνωσης και της κοινοτικής ηθικής από τα κοινωνικά ρεφορµιστικά και εργατικά κινήµατα, αν και αυτό δεν ήταν τόσο διαδεδοµένο όσο η σύνδεση των µελισσών µε τα κακά του κολεκτιβισµού από τους αντιπάλους τους. Γι’ αυτούς η αποικία των µελισσών δεν είναι µια ιδανική πολιτεία, αλλά µια ανόητη και κακοήθης συλλογικότητα, η ουσία της οποίας ήταν «το σµήνος», ένα πλήθος χωρίς ατοµική νοηµοσύνη και ελεύθερη βούληση.
Ιδιαίτερα το κίνηµα του Ροµαντισµού (19ος αιν.) σχεδόν εµµονικά επιδίωξε να καθιερώσει το αρνητικό όραµα του apian κολεκτιβισµού, στην προσπάθειά του να κριτικάρει τις απάνθρωπες και αποεξατοµικευµένες διαδικασίες που απελευθερώθηκαν από τον βιοµηχανικό καπιταλισµό.
Γι’ αυτούς η αποικία των µελισσών ήταν παρόµοια µε το βιοµηχανικό εργοστάσιο, ένα µηχανικά διατεταγµένο σύστηµα παραγωγής στο οποίο τα άτοµα µετατράπηκαν σε απλούς υπηρέτες της µηχανής, χωρίς ουσιαστική ατοµικότητα. Αυτή η κριτική των Ροµαντικών διαµόρφωσε βαθιά την κριτική ανάλυση του Καρλ Μαρξ και των πρώιµων Κοµουνιστών για την καπιταλιστική παραγωγή, την αλλοτρίωση και απανθρωποποίηση του εργάτη.
Και βέβαια επειδή η Ιστορία σπείρες κάνει (!) η συσχέτιση την κοινωνίας των µελισσών µε ένα «σµήνος» άβουλων και πειθήνιων ανθρώπων ένα αιώνα µετά, στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέµου, αποδόθηκε, επιστράφηκε, από τους ιδεολογικούς υπερασπιστές του καπιταλισµού στα κράτη του Υπαρκτού Σοσιαλισµού, τους απόγονους των κοµουνιστών. Από τη δεκαετία του 1950 και µετά, οι µέλισσες άρχισαν να χαρακτηρίζονται όλο και περισσότερο στη µαζική κουλτούρα ως κακή συλλογικότητα, ως «σµήνος», χωρίς ατοµικότητα και υποκείµενες στην παράλογη νοοτροπία του πλήθους, της µάζας (The Swarm (1978)).
Ο πραγµατικός στόχος φυσικά ήταν ο σοβιετικός εχθρός και η υποτιθέµενη απειλή του για τον δυτικό ατοµικισµό και τον αµερικανικό τρόπο ζωής. Για µεγάλο µέρος του δεύτερου µισού του 20ού αιώνα αυτή η ιδεολογική χρήση των µελισσών ήταν διάχυτη και οι µέλισσες έγιναν σύµβολο άγχους και τρόµου για τον εξωγήινο εισβολέα, είτε κοµµουνιστές είτε φυλετικούς «άλλους».
Φτάνοντας στις µέρες µας, 30 χρόνια µετά την κατάρρευση του Υπαρκτού Σοσιαλισµού, βιώνοντας την οικονοµική κυριαρχία του Φιλελευθερισµού και την πολιτισµική κυριαρχία του Συντηρητισµού, η κοινωνία των µελισσών συνεχίζει να χρησιµοποιείται από τον άνθρωπο στην προσπάθειά τους να µοντελοποιήσει το περιβάλλον του και τις συνθήκες ζωής του, ίσως σαν µια απέλπιδα προσπάθεια να εξορκίσει τους αρχέγονους φόβους του. Τώρα η κοινωνία της µέλισσας είναι και πάλι µια ιδανική φυσική πολιτεία και οι µέλισσες συµβολίζουν την ενάρετη αφοσίωση στο συλλογικό καλό. Και αυτό το συλλογικό καλό περιλαµβάνει πια και τους ίδιους τους ανθρώπους, όχι µόνο το περιβάλλον.
Τώρα το µελίσσι δεν αναπαριστάτε µόνο σε νοµίσµατα ή αγάλµατα, όπως στην αρχαία Ελλάδα. Τώρα γίνεται υλικό για Ηµερίδες και εκπαιδευτικά εγχειρίδια, διαφηµιστικό σποτ ιδιωτικών εταιρειών που συµµετέχουν µε κάθε τρόπο στην καταστροφή του πλανήτη, κολυµπήθρα του Σιλωάµ για τις οικολογικές ευαισθησίες κυβερνήσεων και πολιτών.
Σε ένα κόσµο λοιπόν που ο άνθρωπος καταστρέφει, είναι ο ίδιος που κηρύσσει την κοινωνία των µελισσών ευάλωτη και υπό προστασία, ενώ της ζητά (απαιτεί) να καταφέρει να σωθεί (από αυτόν) και να τον σώσει.
Τελικά η κοινωνία των µελισσών µοιάζει µε την κοινωνία των ανθρώπων;;
Γεννήµατα του ανθρώπινου µυαλού. Παλιά και πάντα ήταν πιο εύκολο για τον άνθρωπο να κοιτά έξω από αυτόν και όχι µέσα του. Εάν το έκανε θα µπορούσε ίσως να σκεφτεί ότι ο ίδιος µοιάζει µε ένα µελίσσι!! Στη φύση υπάρχει το µελίσσι Apis mellifera και όχι η κοινωνία των µελισσών, όπως υπάρχει και ο άνθρωπος Sapiens … (ότι θέλετε) και όχι ένα σακί µε αίµα, όργανα και εγκέφαλο. Και στους δύο αυτούς οργανισµούς κυρίαρχα δοµικά στοιχεία είναι η µε κάθε κόστος επιβίωση του οργανισµού, η τυχαιότητα (τυχαιότητα = συνδυασµός γεγονότων ή καταστάσεων, τα οποία από µόνα τους δεν παράγουν αποτέλεσµα, ενώ, όταν συνδυάζονται µπορούν να παράξουν) και το χάος. Τίποτα λιγότερο ή τίποτα περισσότερο!
Και αυτό είναι το 5ο και ίσως το µεγαλύτερο µάθηµα που µπορεί να πάρει ο άνθρωπος από το µελίσσι. Εάν µπορέσει να συλλάβει τη λειτουργικότητα του δικού του εαυτού – οργανισµού, τότε ίσως αρχίσει να αποδέχεται τη θέση του στον πλανήτη, ανάµεσα στα άλλα είδη του πλανήτη.
Τότε ίσως σταµατήσει να «κυνηγάει» την ουρά του και να ορίζει τα στοιχεία της φύσης ως υπεύθυνα για τη κακή του µοίρα.
Τότε ίσως αποφασίσει να πάρει θέση και να δράσει απέναντι ή µαζί µε τις κοινωνίες (κοινωνία = η διαρκής στο χρόνο συνεργατική οµάδα, τα µέλη της οποίας ανέπτυξαν οργανωµένα πρότυπα σχέσεων µέσω της διαρκούς αλληλεπίδρασής τους) που έχει δηµιουργήσει, στοχοποιώντας αυτούς που είναι υπεύθυνοι. Τότε ίσως υπηρετήσει τη «συνεργατική φύση του» και ίσως η µικρή – ελάχιστη ζωή του φανεί χρήσιµη στην άχρονη πορεία του πλανήτη.
Γιατί τελικά οι µέλισσες και ο πλανήτης θα συνεχίσουν να υπάρχουν µε κάποιο τρόπο, ενώ το ανθρώπινο είδος το πιθανότερο είναι πως όχι!!!
Σοφία Γούναρη, Ινστ. Μεσογειακών ∆ασικών Οικοσυστηµάτων, ΕΛΓΟ ∆ΗΜΗΤΡΑ
