Κάθε χρόνο, καθώς πλησιάζει το καλοκαίρι στη χώρα μας, η ιατρική κοινότητα και τα μέσα ενημέρωσης αναφέρονται εκτενώς στην επικινδυνότητα της ηλιακής ακτινοβολίας και στην αύξηση των περιστατικών καρκίνων του δέρματος, όπως είναι το μελάνωμα. Με ποιο μηχανισμό, όμως, οι ακτινοβολίες αυτές ενεργοποιούν τη διαδικασία της καρκινογένεσης;
Hλιος και εγκαύματα
Είναι γνωστό σε όλους πλέον, ότι η αραίωση του στρώματος όζοντος της ατμόσφαιρας και η επακόλουθη αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας που φτάνει στη γη, έχει δυσμενείς επιπτώσεις στο ανθρώπινο δέρμα, με την πρόκληση κυμαινόμενης βαρύτητας εγκαυμάτων. Τα ηλιακά εγκαύματα προκαλούνται περισσότερο από την υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου, παρά από τη θερμότητά του. Στην πράξη δεν παρουσιάζουν διαφορές από τα εγκαύματα που προέρχονται από άλλες αιτίες, ενώ προκαλούν καταστροφή του δέρματος, το οποίο μας προστατεύει από μολύνσεις, συγκρατεί τα υγρά του οργανισμού, αλλά και ελέγχει τη θερμότητα που αποβάλλει ή διατηρεί το σώμα μας.
Τα ηλιακά εγκαύματα είναι συνήθως πρώτου βαθμού, που το δέρμα γίνεται κόκκινο και ο ασθενής αισθάνεται πόνο στην περιοχή του εγκαύματος. Τα εγκαύματα δευτέρου βαθμού είναι σοβαρότερα, με βαθύτερη ζημιά και δημιουργία φυσαλίδων στο δέρμα, ενώ σπανιότερα η βλάβη μπορεί να είναι και τρίτου βαθμού, όπου παρατηρείται διάβρωση ακόμη και των εσωτερικών στιβάδων του δέρματος. Αξίζει να σημειωθεί, ότι τα παιδιά είναι πολύ πιο ευαίσθητα και παθαίνουν εγκαύματα ακόμη και μετά από έκθεση 15 – 30 λεπτών στον ήλιο. Αρχικά το έγκαυμα δεν γίνεται αντιληπτό, αλλά μετά από μερικές ώρες τα συμπτώματα εκδηλώνονται με πόνο, κοκκίνισμα δέρματος με ή χωρίς φυσαλίδες, οίδημα και σπανιότερα πυρετό. Στις περιπτώσεις σοβαρών εγκαυμάτων με φυσαλίδες, οίδημα και πυρετό και ειδικά όταν καλύπτουν μεγάλη επιφάνεια δέρματος, είναι αναγκαία η αναζήτηση ιατρική βοήθειας.
Hλιος και καρκινογένεση
Το γεγονός ότι ο ήλιος προκαλεί καρκίνο στον άνθρωπο έχει αποδειχθεί πλήρως από ειδικούς επιστήμονες, τόσο σε πειραματόζωα, όσο και σε επιδημιολογικές μελέτες σε χώρες με αυξημένη ηλιοφάνεια. Oταν κάποιος εκτίθεται συχνά στον ήλιο, αυξάνεται κατακόρυφα η πιθανότητα ανάπτυξης καρκίνου τα επόμενα χρόνια της ζωής του. Το ανοσοποιητικό σύστημα του δέρματος εξασθενεί από την ισχυρή ηλιακή ακτινοβολία, η οποία καταστρέφει τα κύτταρά του και τροποποιεί το γενετικό τους υλικό, ενώ το σύστημα αναδόμησής του δεν μπορεί να εξαλείψει τις σοβαρές αυτές βλάβες, οι οποίες σχετίζονται με την έκθεση στην υπεριώδη (UV) ακτινοβολία.
Το κακόηθες μελάνωμα
Υπάρχουν τρεις κύριες κατηγορίες δερματικών καρκίνων: το βασικοκυτταρικό καρκίνωμα (BCC), το ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα (SCC) και το κακόηθες μελάνωμα, που είναι και το πιο επικίνδυνο. Το κακόηθες μελάνωμα είναι όγκος των μελανοκυττάρων, μιας ομάδας κυττάρων που παράγουν μελανίνη, την ουσία που μας δίνει το σκουρόχρωμο δέρμα και η παραγωγή της αυξάνεται μετά την έκθεση στον ήλιο. Θεωρείται ο πιο επικίνδυνος καρκίνος του δέρματος, που χαρακτηρίζεται από ταχεία εξέλιξη και πολλαπλές μεταστάσεις. Αποτελεί όχι μόνο τον πλέον κακοήθη δερματικό όγκο αλλά και έναν από τους πλέον επικίνδυνους καρκίνους γενικώς. Μπορεί να κάνει μετάσταση σχεδόν σε κάθε όργανο ή ιστό του σώματος και να οδηγήσει στο θάνατο σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μετά την υποτροπή του. Μπορεί να εμφανιστεί σαν εξέλιξη προϋπαρχόντων σπίλων (ελιών, στο 30% των περιπτώσεων), ή και να αναπτυχθεί αυτόνομα σε κάποιο φαινομενικά υγιές σημείο του σώματος (70%).
Είναι δυνατόν να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε μέρος του σώματος, συχνότερα όμως παρουσιάζεται στο πρόσωπο και στα κάτω άκρα. Το μελάνωμα εμφανίζεται γενικά σα μία κηλίδα ή πλάκα ή οζίδιο με ποικίλα χρώματα και ασαφή όρια, εκδηλώνεται με μία φάση επιφανειακής εξάπλωσης και στη συνέχεια ακολουθείται από μια φάση επιθετικής κάθετης διείσδυσης προς τα βαθύτερα στρώματα του δέρματος. Η συχνότητά του αυξάνεται ραγδαία τα τελευταία χρόνια. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι τη δεκαετία του 1930 στην Αμερική προσβάλονταν 1 στους 1.500 κατοίκους, ενώ σήμερα προσβάλλεται περίπου 1 στους 70.
Το μελάνωμα δεν είναι κληρονομική νόσος, όμως οι κοντινοί συγγενείς ενός ασθενούς διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο προσβολής. Όποιος έχει οικογενειακό ιστορικό μελανώματος και τύπο δέρματος υψηλού κινδύνου, καλό είναι να λαμβάνει πρόνοια και να υποβάλλεται σε τακτικό έλεγχο. Ενα μελάνωμα συχνά δεν αναγνωρίζεται με γυμνό οφθαλμό και εκ πρώτης όψεως μπορεί να μη διαφέρει από ένα σπίλο ή μια συγγενή βλάβη. Αλλαγές στο χρώμα, το σχήμα, το μέγεθος, τη διήθηση, την επιφάνεια του δέρματος και ορισμένα συμπτώματα, όπως επίμονος κνησμός ή αιμορραγία μιας βλάβης, συνιστούν πιθανά χαρακτηριστικά γνωρίσματα κακοήθειας. Επιπλέον, η εμφάνιση οποιασδήποτε νέας βλάβης με αυξανόμενο μέγεθος σε προηγούμενα φυσιολογικό δέρμα σε άτομο ηλικίας μεγαλύτερης των 40 ετών, θεωρείται ύποπτη και πρέπει να οδηγήσει τον ασθενή σε δερματολόγο. Μετά από την κλινική εξέταση, η τελική διάγνωση του μελανώματος τίθεται με βιοψία από την πάσχουσα περιοχή.
Η αντιμετώπιση του μελανώματος
Η θεραπευτική αντιμετώπιση του μελανώματος συνίσταται σε ευρεία χειρουργική εξαίρεση της ύποπτης περιοχής, με ή χωρίς την αφαίρεση λεμφαδένων. Επιπλέον, η θεραπευτική αντιμετώπιση μπορεί να περιλαμβάνει τη χορήγηση ειδικών ανοσολογικών ή χημειοθεραπευτικών σχημάτων, καθώς και την ακτινοβόληση της περιοχής (ακτινοθεραπεία). Το μελάνωμα, ακόμη, δίνει μεταστάσεις τόσο μέσω λεμφαδένων, όσο και μέσω του αίματος. Ανάλογα με την ύπαρξη απομακρυσμένων μεταστάσεων υπολογίζεται η πρόγνωση (υπολογισμός ποσοστού επιβίωσης) των ασθενών. Σε πολλές περιπτώσεις, με έγκαιρη διάγνωση, η πρόγνωση είναι καλή και ποσοστό ασθενών άνω του 75% επιβιώνει με καλές συνθήκες για περισσότερα από 5 – 10 χρόνια.
Τα πιο ευάλωτα σημεία του σώματος
Ο καρκίνος του δέρματος αναπτύσσεται μετά από πολύχρονη αθροιστική επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας, γι’ αυτό προσβάλλει περισσότερο άτομα που εκτίθενται καθημερινά για πολλές ώρες στον ήλιο, όπως είναι οι αγρότες, οι ναυτικοί ή οι οικοδόμοι. Στα άτομα αυτά, η κακοήθεια εμφανίζεται σε περιοχές του δέρματος που εκτίθενται στον ήλιο, όπως το πρόσωπο, τα αυτιά, τα μάτια, η ραχιαία επιφάνεια των άκρων χειρών, οι μασχάλες και στους άνδρες σε περιοχές της κεφαλής που δεν καλύπτονται από μαλλιά. Επίσης, το μελάνωμα έχει την τάση να εμφανίζεται και σε άτομα που εργάζονται σε κλειστούς χώρους, τα οποία, όμως, εκτίθενται σε έντονη ηλιακή ακτινοβολία σε περιοδικά διαστήματα, όπως είναι τα Σαββατοκύριακα και οι διακοπές.
Γενικότερα, σε ομάδα υψηλού κινδύνου για ανάπτυξη μελανώματος ανήκουν τα άτομα της λευκής φυλής με κόκκινα μαλλιά και ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα, τα ξανθά άτομα με γαλανά μάτια και ύπαρξη φακίδων, καθώς και άτομα με πολλούς μελαγχρωματικούς σπίλους (ελιές). Επίσης, ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δείχνουν άτομα με ατομικό και οικογενειακό ιστορικό ηλιακών εγκαυμάτων, συνδρόμου οικογενών δυσπλαστικών σπίλων ή μελανώματος, καθώς και ασθενείς με εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα, μικρά παιδιά και ηλικιωμένους.
Οι βλάβες στο γενετικό υλικό (DNA)
Η υπεριώδης ακτινοβολία (UV) του ήλιου διαιρείται σε τρεις τύπους: τη UVA, τη UVB και τη UVC. Από αυτούς, η UVC δεν φτάνει ποτέ στην επιφάνεια της γης, αφού απορροφάται από το στρώμα όζοντος της ατμόσφαιρας, ενώ τόσο η ακτινοβολία UVA, όσο και η UVB, έχει αποδειχθεί ότι μπορούν να προκαλέσουν, με διαφορετικούς όμως μηχανισμούς, καρκίνο στο δέρμα του ανθρώπου. Είναι πλέον από όλους τους ειδικούς επιστήμονες αποδεκτό το γεγονός ότι οι βλάβες στο γενετικό υλικό των κυττάρων (DNA), είναι η βάση για την ανάπτυξη του καρκίνου σε ένα οργανισμό. Η ηλιακή, δηλαδή, ακτινοβολία, ειδικά η UVB που συνδέεται άμεσα με την καρκινογένεση, θεωρείται ο κυριότερος παράγοντας κινδύνου για ανάπτυξη μελανώματος.
Αξίζει να σημειωθεί ότι όχι μόνο η ηλιακή ακτινοβολία, αλλά και η έκθεση στην τεχνητή υπεριώδη ακτινοβολία (solarium) προκαλεί την εμφάνιση κακοήθειας στο δέρμα.
Ο μηχανισμός δράσης
Ο τρόπος που επιδρούν οι υπεριώδεις ακτίνες στο κύτταρο σε μοριακό επίπεδο είναι αρκετά περίπλοκος. Με απλά λόγια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ακτινοβολία του ήλιου μεταφέρει μεγάλα ποσά ενέργειας στον πυρήνα των κυττάρων, που βρίσκεται το γενετικό τους υλικό και αντιδρά μαζί του, σχηματίζοντας νέες ενώσεις που ονομάζονται φωτοπροϊόντα. Τα φωτοπροϊόντα παρεμβαίνουν ανάμεσα στις αλυσίδες του DNA (γενετικού υλικού), διαταράσσοντας ανεπανόρθωτα τη σταθερότητά τους και εμποδίζοντας το φυσιολογικό διπλασιασμό τους. Αποτέλεσμα της διαταραχής της λειτουργικότητας του DNA είναι ο λανθασμένος πολλαπλασιασμός του, η δημιουργία μεταλλάξεων και τελικά η αλλαγή της βιολογικής του συμπεριφοράς, που οδηγεί στην καρκινογένεση.
Μύθοι για το μαύρισμα
Η διαδικασία του μαυρίσματος περικλείεται από συγκεκριμένους μύθους, οι οποίοι διευκολύνουν και επιτείνουν το πρόβλημα της καρκινογένεσης:
Μύθος 1: Το μαύρισμα είναι υγιεινή συνήθεια. Αλήθεια: Το μαύρισμα είναι η προσπάθεια του οργανισμού να αμυνθεί απέναντι στη βλαπτική επίδραση της UV ακτινοβολίας.
Μύθος 2: Δεν παθαίνεις ηλιακό έγκαυμα όταν έχει συννεφιά. Αλήθεια: Μέχρι το 80% της UV ακτινοβολίας μπορεί να διαπεράσει ένα λεπτό νεφελώδες στρώμα.
Μύθος 3: Το μαύρισμα προστατεύει από τον ήλιο. Αλήθεια: Ενα βαθύ μαύρισμα σε λευκό δέρμα παρέχει προστασία αντίστοιχη με αντηλιακό δείκτη προστασίας (SPF) περίπου 4.
Μύθος 4. Δεν παθαίνουμε ηλιακό έγκαυμα μέσα στο νερό. Αλήθεια: Το νερό παρέχει μικρή μόνο προστασία και η ανάκλαση του φωτός στην επιφάνεια του νερού μπορεί να αυξήσει την έκθεση στη UV ακτινοβολία.
Μύθος 5: Η υπεριώδης (UV) ακτινοβολία το χειμώνα δεν είναι επικίνδυνη. Αλήθεια: Η έκθεση στη UV ακτινοβολία είναι γενικά μικρότερη, αλλά όχι αμελητέα, τους χειμερινούς μήνες, αλλά ειδικά στο χιόνι η ανάκλαση μπορεί να διπλασιάσει τη συνολική έκθεση, ιδίως σε μεγάλα υψόμετρα.
Μύθος 6: Αν κάνουμε διαλείμματα σε τακτά διαστήματα κατά τη διάρκεια της ηλιοθεραπείας, δε θα πάθουμε ηλιακό έγκαυμα. Αλήθεια: Η έκθεση στην υπεριώδη (UV) ακτινοβολία είναι αθροιστική κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Μύθος 7. Αν δεν αισθανόμαστε τις καυτές ακτίνες του ήλιου δεν θα πάθουμε ηλιακό έγκαυμα. Αλήθεια:
Το ηλιακό έγκαυμα προκαλείται από την υπεριώδη (UV) ακτινοβολία που δε γίνεται αισθητή, ενώ η θέρμανση του δέρματος προκαλείται από το ορατό και υπέρυθρο φάσμα της ηλιακής ακτινοβολίας.
Η σημασία της πρόληψης
Οι βασικές προληπτικές οδηγίες, επιπλέον, πρέπει να περιλαμβάνουν τακτικό έλεγχο από δερματολόγο στην περίπτωση που παρατηρηθεί αξιοσημείωτη αλλαγή στο δέρμα σε οποιαδήποτε ηλικία, καθώς και προγραμματισμένα κάθε 2 χρόνια σε άτομα πάνω από 50 ετών και κάθε χρόνο σε άτομα με ανοιχτόχρωμο δέρμα, μετά την ηλικία των 40 ετών. Αξίζει, άραγε, να κινδυνεύει κάποιος να προσβληθεί από μια τόσο σοβαρή ασθένεια και να χάσει ακόμη και τη ζωή του, μόνο και μόνο για να βελτιώσει ελαφρά την εξωτερική του εμφάνιση; Δεν υπάρχει, πια, αμφιβολία ότι οι κίνδυνοι που κρύβουν οι ηλιακές ακτίνες είναι μεγάλοι και δύσκολα αντιμετωπίσιμοι, γι’ αυτό η σύνεση και η πρόληψη παραμένουν ως οι μόνοι και αδιαμφισβήτητοι παράγοντες προστασίας, απέναντι σε ένα αόρατο, αλλά πραγματικά επικίνδυνο, εχθρό.
Η Αλφαβήτα του μελανώματος (ABCDE)
Τα 5 πρώτα γράμματα της αλφαβήτου αποτελούν ένα απλό και χρήσιμο οδηγό για τα πρώιμα προειδοποιητικά σημεία του μελανώματος. Ειδικότερα, όσον αφορά στη δερματική βλάβη:
Α: Εκφράζει την παρουσία ασυμμετρίας (ASYMMETRY)
Β: Εκφράζει τα ασαφή και ανώμαλα όρια (BORDER)
C: Εκφράζει την ανομοιογένεια χρώματος ή την παρουσία περισσότερων του ενός χρωμάτων (COLOR)
D: Εκφράζει την αύξηση της διαμέτρου, συνήθως πάνω από 6 χιλιοστά, καθώς και του πάχους της βλάβης (DIAMETER)
E: εκφράζει την εξέλιξη ή την αλλαγή (EVOLVING)
Τελευταία έχει προστεθεί και το γράμμα F (FAMILY) που δείχνει το οικογενειακό ιστορικό
Με απλά λόγια, αν μια ελιά έχει αλλάξει σχήμα, μέγεθος, χρώμα, προκαλεί φαγούρα, πόνο, είναι πρησμένη ή έχει ματώσει ή εκκρίνει υγρό, θα πρέπει οπωσδήποτε να ελεγχθεί από ειδικό δερματολόγο. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι η παρουσία κάποιων από τα 5 αυτά σημεία δεν αποτελεί απαραίτητα απόδειξη παρουσίας μελανώματος, αλλά πρέπει να οδηγήσει σε εγρήγορση και δερματολογικό έλεγχο.
Η προστασία
από τις ηλιακές ακτίνες
Η ανάπτυξη καρκίνου του δέρματος είναι μια σύνθετη διαδικασία, η οποία ενεργοποιείται μετά από αλληλεπιδράσεις μεταξύ της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας και των κυττάρων του δέρματος και εμφανίζεται, με ύπουλο τρόπο, αρκετά χρόνια μετά την έκθεση στον ήλιο. Οταν ο καρκίνος εμφανιστεί, είναι πλέον αργά για λήψη οποιουδήποτε προστατευτικού μέτρου. Οταν, όμως, η διάγνωση τίθεται σε πρώιμο στάδιο, η ίαση είναι πιθανή και παρέχεται από τη χειρουργική αφαίρεση του μελανώματος. Αντιθέτως, η καθυστερημένη διάγνωση μπορεί να επιτρέψει τη διασπορά σε εσωτερικά όργανα και συνδέεται με δυσμενή πρόγνωση. Για τον λόγο αυτό, είναι περισσότερο από αναγκαία η προστασία από τις βλαβερές ακτίνες του ήλιου, ιδίως σε χώρες με αυξημένη ηλιοφάνεια, όπως είναι η Ελλάδα.
Μερικές χρήσιμες
Συμβουλές – Προτάσεις:
• Η χρήση αντιηλιακών προϊόντων είναι επιβεβλημένη χειμώνα και καλοκαίρι, εφόσον δραστηριοποιούμαστε στην ύπαιθρο. Προϊόντα με SPF κάτω του 10 δεν είναι αποτελεσματικά και άνω του 50 δεν έχουν νόημα.
• Τα προϊόντα πρέπει οπωσδήποτε να προστατεύουν και από τη UVA και από τη UVB.
• Ατομα με ανοιχτόχρωμο δέρμα χρειάζεται να χρησιμοποιούν υψηλότερο δείκτη προστασίας (SPF).
• Πρέπει να εφαρμόζονται σε στεγνό δέρμα 20’ – 30’ πριν από την έκθεση στον ήλιο, σε ποσότητα 35 – 50 gr για κανονικής ανάπτυξης σώμα.
• Χρειάζεται να ανανεώνονται τακτικά, κάθε μία ώρα και συχνότερα εάν ιδρώνουμε, βρεχόμαστε ή τριβόμαστε στην άμμο ή με την πετσέτα.
• Τα παιδιά χρειάζονται υψηλότερους δείκτες και συχνότερη ανανέωση.
• Υπάρχουν άλλα προϊόντα για το σώμα και άλλα για το πρόσωπο.
• Οχι ηλιοθεραπεία το μεσημέρι, να προτιμάμε τη σκιά και να φοράμε σκούρα γυαλιά, καπέλο και ανοιχτόχρωμα μπλουζάκια.
• Κανένα αντιηλιακό δεν παρέχει απόλυτη προστασία.
• Η έκθεση στον ήλιο πρέπει να είναι προοδευτική, για να μπορέσει το σώμα μας να παράγει μελανίνη που αποτελεί φυσική προστασία.
Eπικοινωνία: stefanogiannis@gmail.com
Βιβλιογραφία:
http://www.euromelanoma.org
www.cancer.gov
www.melanoma.org
www.curemelanoma.org
