Giorgio Agamben, καθηγητής Αισθητικής, φιλόσοφος στο πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής Ελβετίας, συγγραφέας σημαντικών έργων
Εκδόσεις SCRIPTA, πολιτισμική θεωρία κριτικής
Μετάφραση: Παναγιώτης Τσιαμούρας
Επιμέλεια – επίμετρο: Γιάννης Σταυρακάκης
Ενα σπουδαίο, αλλά δύσκολο, βιβλίο για την πολιτικοποίηση της ζωής, τα δικαιώματα του ανθρώπου και τη βιοπολιτική.
Ενα βιβλίο βαθυστόχαστης κατάδυσης στο παράδοξο της κυριαρχίας, στη δύναμη και στο δίκαιο, στη μορφή του νόμου. Οπου η αρχέγονη σχέση του νόμου με τη ζωή δεν είναι η τήρηση, αλλά η εγκατάλειψη. Οπου η αξεπέραστη δυνατότητα του νόμου από την αρχέγονη ισχύ του είναι αυτό που κρατά τη ζωή στο ανάθεμά της εγκαταλείποντάς την.
Πρωταγωνίστρια σε αυτό το βιβλίο είναι “Η γυμνή ζωή” του Homo Sacer. Δηλαδή, η φονεύσιμη και άθυτη ζωή. Αυτή που περιλαμβάνεται μονάχα στη μορφή του αποκλεισμού της.
Δηλαδή της απόλυτης φονευσιμότητάς της, ακριβώς όπως συμβαίνει σήμερα, στη χώρα μας, σε άλλες χώρες, στον κόσμο ολόκληρο. Ενα βιβλίο, υπερ-πολιτικής ουσιώδους θεώρησης του παλαιού, του σύγχρονου και του επερχόμενου ή ερχόμενου πολιτικού γίγνεσθαι…
Με πολύμορφους παλιούς και νέους πολιτικούς που στην πολυμορφία τους ή στη δραματική αμορφία τους…
Αλλά με τον Agamben θα “ξανασυνομηλίσουμε”. Το σημερινό κείμενο αποτελεί, λόγω της συγκυρίας των εκλογών, δεύτερη νέα ανάγνωση στα “Χανιώτικα νέα”.
Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ “ΓΥΜΝΗΣ” ΖΩΗΣ
Homo sacer (ιερός άνθρωπος) είναι το έργο του Ιταλού φιλόσοφου Giorgio Agamben (γεν. 1942). Ενα έργο που αποτέλεσε την καμπή στη φιλοσοφική πορεία του συγγραφέα του και τον ανάδειξε παγκόσμια.
Αλλά τι εκφράζει στη ζωή ο homo sacer;
Ο Agamben στο τελευταίο μέρος του βιβλίου του με τίτλο “ΚΑΤΩΦΛΙ” γράφει: «Στη διάρκεια της πρώτης έρευνας τρεις θέσεις αναδύθηκαν ως προσωρινά πορίσματα: α) Η αρχέγονη πολιτική σχέση είναι το αντίθετο, η κατάσταση εξαίρεσης ως ζώνη αδιακρισίας μεταξύ εξωτερικού και εσωτερικού, αποκλεισμού και περίληψης.
β) Το θεμελιώδες έργο της κυρίαρχης εξουσίας είναι η παραγωγή της γυμνής ζωής ως αρχικού πολιτικού στοιχείου και ως κατωφλιού άρθρωσης μεταξύ φύσης και κουλτούρας ζωής και βίου.
γ) Το στρατόπεδο συγκέντρωσης και όχι η πόλη αποτελεί σήμερα το βιοπολιτικό παράδειγμα της δύσης».
ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Η ΜΑΤΑΙΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ
Για να ερμηνεύσει ο ξεχωριστός στη φιλοσοφική του σκέψη Ιταλός φιλόσοφος Agamben ότι: «Η πρώτη από τις τρεις ανωτέρω θέσεις θέτει υπό αμφισβήτηση κάθε θεωρία περί συμβολαιακής προέλευσης της κρατικής εξουσίας και συνάμα κάθε δυνατότητα να θέσουμε στη βάση των πολιτικών κοινοτήτων κάτι όπως το “ανήκειν” είτε αυτό θεμελιώνεται είτε όχι σε μια λαϊκή εθνική, θρησκευτική ή οποιασδήποτε άλλης μορφής ταυτότητα.
Η δεύτερη συνεπάγεται ότι η δυτική πολιτική είναι ήδη στις απαρχές της μια βιοπολιτική και με τον τρόπο αυτό ματαιώνεται κάθε απόπειρα θεμελίωσης των πολιτικών ελευθεριών στα δικαιώματα του πολίτη».
Η ΖΩΗ ΑΠΟΝΕΚΡΩΝΕΤΑΙ ΣΕ ΔΙΚΑΙΙΚΟ ΚΑΝΟΝΑ
«Η τρίτη, τέλος ρίχνει μια ζοφερή σκιά στα μοντέλα μέσω των οποίων οι επιστήμες του ανθρώπου, η κοινωνιολογία, η πολεοδομία, η αρχιτεκτονική προσπαθούν στις ημέρες μας να στοχαστούν και να οργανώσουν τον δημόσιο χώρο των πόλεων του κόσμου, δίχως ωστόσο να έχουν σαφή επίγνωση ότι στο κέντρο τους (μετασχηματισμένη και φαινομενικώς πιο ανθρώπινη) εξακολουθεί να βρίσκεται πάντοτε εκείνη η γυμνή ζωή που καθόριζε την πολιτική των μεγάλων ολοκληρωτικών κρατών του 20ού αιώνα.
Οπου στο πρόσωπο του Φύρερ η γυμνή ζωή περνά αμέσως σε δίκαιο έτσι όπως εκείνη του κατοίκου του στρατοπέδου. Με το δίκαιο να μη μπορεί πλέον να διακριθεί από τη βιολογική ζωή. Ενας νόμος που αξιώνεται να μετασχηματιστεί καθ’ ολοκληρίαν σε ζωή την οποία όμως απονεκρώνει σε δικαιικό κανόνα.
Ετσι, κάθε απόπειρα να στοχαστούμε εκ νέου τον πολιτικό χώρο της Δύσης οφείλει να εκκινεί από τη σαφή επίγνωση ότι: “Δεν γνωρίζουμε πλέον τίποτα”».
ΑΠΟ ΤΑ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Ιδιαίτερα όσον αφορά την κλασική διάκριση μεταξύ ζωής και βίου. Μεταξύ ιδιωτικής ζωής και πολιτικής ύπαρξης μεταξύ του ανθρώπου ως απλού όντος, το οποίο έχει τον τόπο του στον οίκο. Και του ανθρώπου ως πολιτικού υποκειμένου, το οποίο έχει τον τόπο του στον δήμο (την πόλη). Για τον λόγο όμως αυτό δεν μπορεί να έχει παρά μόνο κριτικό νόημα η επαναφορά και αποκατάσταση των κλασικών πολιτικών κατηγοριών που προτείνουν η Hannah Arendt και Leo Straw (από διαφορετική πλευρά). Γιατί από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν υπάρχει επιστροφή στην κλασική πολιτική (ή όπως έγραψε ο Atorno ότι μετά το Αουσβιτς δεν είναι δυνατό να γράψουμε ποίηση ή κατά συγκατάβαση δεν μπορούμε να ξαναγράψουμε κλασική ποίηση).
Και τούτο γιατί στα στρατόπεδα δήμος και οίκος κατέστησαν απαράλλαχτοι αφαιρώντας μας μια για πάντα τη δυνατότητα να διακρίνουμε ανάμεσα στο βιολογικό και το πολιτικό μας σώμα.
ΠΟΛΙΤΕΣ ΠΟΥ ΔΙΑΚΥΒΕΥΕΤΑΙ Η ΖΩΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΤΟΥΣ ΣΩΜΑ
Δηλαδή, ανάμεσα σε αυτό που είναι αμετάδοτο γιατί δεν είμαστε σε θέση να το μεταδώσουμε και να το επικοινωνήσουμε. Γιατί είναι άφωνο σε ό,τι είναι μεταδόσιμο και λεκτό. Για να πει ο επίσης διάσημος συγγραφέας Foucault ότι: «Δεν είμαστε μόνο ζώα των οποίων η ζωή ως ζωντανών όντων βρίσκεται υπό αμφισβήτηση στην ίδια την πολιτική τους, αλλά αντιστρόφως είμαστε και πολίτες των οποίων αυτή η ίδια η πολιτική τους διακυβεύεται στο φυσικό τους σώμα».
Για να τονίσει ο Agamben ότι: «Οπως δεν είναι δυνατόν απλώς να αποδοθεί το φυσικό σώμα πίσω στη φυσική ζωή του στον οίκο έτσι το βιοπολιτικό σώμα της δύσης δεν μπορεί να ξεπεραστεί προς ένα άλλο σώμα. Ενα τεχνικό ή ένα πλήρως πολιτικό ή περικλεές σώμα μιας διαφορετικής οικονομίας των απολαύσεων και των ζωτικών λειτουργιών θα έλυε άπαξ διά παντός τη συνύφανση ζωής και βίου που φαίνεται να καθορίζει το πολιτικό πεπρωμένο της δύσης.
ΜΕ ΠΟΙΟ ΤΡΟΠΟ ΕΝΑΣ ΒΙΟΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΙΔΙΑ Η ΖΩΗ ΤΟΥ;
Αλλά ο Agamben διερωτάται λέγοντας: «Με ποιον τρόπο ένας βίος δύναται να είναι μόνο η ζωή του;». Για να επισημάνει πως «είναι απαραίτητο να καταστήσουμε αυτό το ίδιο το βιοπολιτικό σώμα, αυτή την ίδια τη γυμνή ζωή, τον τόπο όπου συγκροτείται και εγκαθίσταται μια μορφή ζωής, η οποία εκχύνεται ολάκερη στη γυμνή ζωή και γίνεται ένας βίος που είναι και μόνο αυτή η ίδια η ζωή του».
Το βιβλίο του Giorgio Agamben “Homo Sacer – κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή” πρωτοκυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1995, από τον εκδοτικό οίκο Guvlio Einandi Forino και στην ελληνική γλώσσα με μετάφραση του Παναγιώτη Τσιαμούρα με επιμέλεια και επίμετρο Γιάννη Σταυρακάκη κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Scripta το 2005.
Η ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
Βασικά στην εισαγωγή του τόσο ενδιαφέροντος βιβλίου του ο Agamben (18 – 33 σελ.) περιλαμβάνει πολλά και σημαντικά θέματα λέγοντας: «Η παραγωγή ενός βιοπολιτικού σώματος είναι η πρωταρχική δραστηριότητα της κυρίαρχης εξουσίας. Με αυτή την έννοια η βιοπολιτική είναι αρχαία όσο τουλάχιστον είναι και η κυρίαρχη εξαίρεση (κατάσταση έκτακτης ανάγκης) σαν αυτή που ζούμε εμείς στην Ελλάδα, ιδιαίτερα τα 6 τελευταία χρόνια.
Και όπως ζουν και άλλοι καταναγκασμένοι λαοί σε όλο τον κόσμο, μιας νέας υπερχειλίζοντος βίας ή κατακλύζουσα υπερεκμετάλλευση των ολίγων σε βάρος των πολλών».
Με αυτή την παραγωγή του γυμνού βιοπολιτικού σώματος το κράτος το παράγει και το αναπαράγει.
ΕΝΩΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΜΕ ΤΗ ΓΥΜΝΗ ΖΩΗ
Για να θέτει στο επίκεντρο των υπολογισμών και των εκτιμήσεών του τη βιολογική ζωή. Οπου το μόνο που κάνει είναι να επαναφέρει στο φως τον μυστικό δεσμό που ενώνει την εξουσία με τη γυμνή ζωή, επαναβεβαιώνοντας έτσι τον άρρηκτο δεσμό σύμφωνα με μια στέρεη αντιστοιχία μεταξύ νεωτερικού και αρχαϊκού που μπορούμε να συναντήσουμε στις πλέον διαφορετικές σφαίρες μεταξύ της μοντέρνας εξουσίας και του πλέον μακρινού και αμνημόνευτου του Arcana Imberii (μυστήρια της εξουσίας).
Ομως, λέει, πως αν αληθεύει αυτό, τότε θα χρειαστεί να εξετάσουμε με ανανεωμένη προσοχή το περιεχόμενο του αριστοτέλειου ορισμού της πόλης, ως αντίθεσης μεταξύ του ζην και του ευ ζην, της ευδαιμονίας ως τέλος του πολιτικού.
Για να αναρωτηθούμε απαραίτητα «γιατί η δυτική πολιτική συγκροτείται κυρίως διά μέσου ενός αποκλεισμού -περίληψη της γυμνής ζωής- και ποια είναι η σχέση μεταξύ πολιτικής και ζωής, αν αυτή παρουσιάζεται ως εκείνο που πρέπει να περιληφθεί διά μέσου ενός αποκλεισμού;».
ΤΟ ΑΝΑΘΕΜΑ ΚΑΙ Ο ΛΥΚΟΣ…
Πάντως στο 6ο κεφάλαιο του βιβλίου του Giorgio Agamben με τίτλο: “Το ανάθεμα και ο λύκος” εξηγεί ότι το “Saceresse” (ιερός είναι) ανάγεται στην προκοινωνική ζωή…
Βασικά η γερμανική και σκανδιναβική αρχαιότητα προσφέρουν έναν “αδερφό” του homo sacer «τον εκτός νόμου, τον κοινωνικά αναθεματισμένο και αποκλεισμένο, τον άγριο λύκο».
Ο οποίος, με θρησκευτική σημασία θεωρείται “ιερός λύκος”. Στη ρωμαϊκή αρχαιότητα, η θανάτωση του προγραμμένου (αυτού που είχε εκτός μιας κρίσης και του νόμου) εθεωρείτο αδύνατη.
Αντίθετα όμως στη γερμανική αρχαιότητα ήταν μια αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα. Για να θεωρηθεί ως άνθρωπος – λύκος ή “ανειρήνευτος” άνθρωπος. Για να λογαριαστεί αυτός ο ανειρήνευτος ως κακόεργο στοιχείο όπου για τον λόγο αυτός ως τέτοιος άνθρωπος – λύκος ήταν δύσκολο να φονευθεί από οποιονδήποτε. Χωρίς αυτός να θεωρηθεί ότι διέπραξε ανθρωποκτονία.
Η ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΒΙΑ ΕΔΡΑΙΩΝΕΤΑΙ ΣΤΗ ΓΥΜΝΗ ΣΑΡΚΑ
Αυτή όμως η μετατροπή του ανθρώπου σε λύκο και του λύκου σε άνθρωπο είναι εφικτή ανά πάσα στιγμή στην κατάσταση εξαίρεση στη dissolutro civitatis (στη διάλυση – κατάλυση της πολιτείας) όπου αυτό το κατώφλι το οποίο δεν είναι ούτε η απλή φυσική ζωή, ούτε η κοινωνική, αλλά η γυμνή ζωή, η ιερή ζωή αποτελεί την πανταχού παρούσα προϋπόθεση της κυριαρχίας…
Για να θεωρείται ότι στην πραγματικότητα η κυρίαρχη βία δεν εδραιώνεται πάνω σε μια συνθήκη, αλλά στην αποκλειστική περίληψη της “γυμνής ζωής” στο κράτος. Με άμεσο σημείο αναφοράς του να είναι εκείνη η φονεύσιμη και άθυτη ζωή που βρίσκεται στον homo sacer το παράδειγμά της.
Ετσι στο πρόσωπο του κυρίαρχου, ο άνθρωπος – λύκος του ανθρώπου ενοικεί μόνιμα στην πόλη… Ναι στην πόλη της δικής μας και παγκοσμιοποιημένης λυκοφιλίας και λυκο-ανθρωποφαγίας… Η οποία στη χώρα μας είναι μια σκληρή απάνθρωπη πραγματικότητα που τη συναισθανόμαστε εδώ και χρόνια και τη ζούμε τώρα ιδιαίτερα έντονα.
Για να πάμε αύριο – σήμερα στα εκλογικά κέντρα να ψηφίσουμε κατά των λυκανθρώπων ή των ανθρώπων – λύκων που έχουν καταλύσει τις πόλεις. “Homo sacer”, ένα σπουδαίο βιβλίο.
Ομως θα ήθελα να τελειώσω με ένα ποίημα από την ποιητική μου συλλογή “Το γυμνό σώμα”, εκδόσεις “Μανδραγόρας” Αθήνα 2012 και πρωτοπαρουσιάσθηκε στη γενέτειρά μου στα Χανιά στην αίθουσα Τέχνης του φίλτατου Γιάννη Μαρκαντωνάκη, γλύπτη, ζωγράφου και εικαστικού τεχνοκριτικού.
ΓΥΜΝΟ ΣΩΜΑ
Το κάλυψαν αιώνες
το βασάνισαν λυμεώνες
το κατέστρεψαν τυφώνες και τώρα
Ολοι αρπάζουν τη γυμνότητα
κι αυτή συνεχίζει
να λάμπει στην απρόσμετρη
αντιεξουσιαστικότητά της
Γυυυμνό
ΣΩΜΑ
που είναι
ποιούμενο μαζί και α-ποίητο
ΦΩΣ.
